غروب دریاچه ارومیه؟

 

دریاچه ای که تا چند سال گذشته گمانه هایی مبنی بر مرگ قطعی آن به گوش می رسید و آسیب های زیست محیطی مرگ آن ترس بر اندام مردم و مسئولین می انداخت، این روزها و زیر سایه عزمی ملی دوباره جان تازه گرفته است. با این حال تا بازگشت حیات کامل و شرایط عادی به این دریاچه فاصله فراوانی وجود دارد که نیاز به استمرار توجه مسئولین و حساسیت مردم به آن است. در ادامه گزارشی نسبتاً جامع در مورد وضعیت پیشین، کنونی و آینده این دریاچه ذکر می شود.

 

 

شوری بیش از حد دریاچه  باعث شده است، هیچ نوع ماهی در این دریاچه زندگی نکن.  با این‌حال دریاچه ارومیه یکی از زیست‌گاه‌های مهم سخت‌پوست «آرتمیا» که یکی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به شمار می‌آید، است. البته در اوایل سال ۲۰۱۳ رئیس وقت مرکز مطالعات آرتمیای ارومیه گفت که آرتمیا در این دریاچه منقرض شده‌است ولی در تابستان سال 95 باردیگر نشانه هایی از بازگشت این جاندار به دریاچه دیده شد.

 

بارش در حوضه آبریز این دریاچه از 250 میلی‌متر در نواحی پست تا 1000 میلی‌متر در نواحی مرتفع متغیر و براساس آمار 18 ساله اخیر متوسط بارش این حوضه 317 میلی‌متر است.

 

 

دریاچه ارومیه در حوضه¬ی آبریز دریاچه ارومیه با ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع وسعت قرار دارد. این حوضه آبریز مجموعاً به وسیله۶۰ رودخانه سیرآب می‌شود که ازاین میان رودخانه های زرینه رود و آجی چایی ورودی‌های اصلی به دریاچه ارومیه هستند و در سال های اخیر بسیاری از رودهای این حوضه با آسیب های جدی روبه رو شدند.

 

وجود دشت‌هایی مانند دشت ارومیه، تبریز، بناب، مهاباد، میاندوآب، نقده، سلماس، پیرانشهر، آذرشهر و اشنویه، در این حوضه آبریز، آن را به یکی از کانون های فعالیت کشاورزی و دامداری در کشور تبدیل کرده است.

 

 

نتایج بررسی‌های کارشناسی صورت گرفته نشانگر کاهش قابل ملاحظه منابع آب تجدیدپذیر حوضه (حدود 20 درصد) و برداشت 70 درصدی از این منابع توسط بخش‌های مختلف در سطح آن است. براساس جدیدترین تحلیل‌های به عمل آمده از وضعیت منابع و مصارف آب در سطح حوضه، کل حجم منابع آب تجدیدپذیر حوضه بالغ بر هفت میلیارد متر مکعب و مجموع مصارف در حدود 8 / 4 میلیارد متر مکعب است، که 3 / 4 میلیارد متر مکعب از آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، به عبارت بهتر، بخش کشاورزی حوضه بیش از 60 درصد از کل منابع آب تجدیدپذیر و حدود 90 درصد از مصارف آب حوضه را به خود تخصیص داده است. این میزان برداشت از منابع آب حوضه در حالی صورت می‌گیرد که بر طبق شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، میزان برداشت ایمن و قابل قبول از منابع تجدیدپذیر می‌بایست بین 20 تا 40 درصد باشد و برداشت بیش از 40 درصدی از این منابع ریسک بسیاری را برای مدیریت بخش آب به همراه خواهد داشت.

 

 

 از جمله مهمترین عوامل موثر در روند خشکی دریاچه می‌توان به توسعه نامتوازن بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، برداشت بیش از حد از منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز این دریاچه ارومیه، استمرار و تشدید دوره‌های خشکسالی، نوسانات اقلیمی (کاهش متوسط بارش و روان‌آب در سطح حوضه آبریز دریاچه)، برخی اقدامات انسانی نظیر احداث سدها، مدیریت ضعیف آب های مرزی و برخی پروژه های عمرانی اشاره کرد که در ادامه به صورت موردی آنها اشاره می شود.

 

همانطور که در بالا آمد حوضه آبریز دریاچه ارومیه به دلیل دارا بودن دشت های فراوان که مستعد کشاورزی و دامداری هستند که نبود فضای مناسب برای اشتغال نیروی انسانی در محیط های کاری دیگر شاهد گرایش پیدا کردن حجم زیادی از نیروی کار به سمت کشاورزی و دامداری شد که این نیروی عظیم در ادامه با حفر چاه های آب متعدد و ... اقدام به بهره وری گسترده از آب های زیرزمینی کردند.

 

توضیح آنکه براساس آمارهای مختلف سطح زیر کشت آبی کنونی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه نزدیک ۵۰۰ هزار هکتار برآورد شده است که نشانگر افزایش ۲۰۰هزار هکتاری اراضی آبی از سال ۱۳۵۰است. همچنین سطح زیر کشت از سال ۱۳۸۸رشد چشمگیری داشته است.

 

 

 

همانطور که در مورد پیشین به آن اشاره شد، گسترش فعالیت کشاورزی و دامداری در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و دشت های وابسته به آن همراه با حفرچاه های متعدد آب و گرایش به سمت کشت محصولات آب بر کشاورزی نهایتاً زمینه را برای برداشت بیش از حد از منابع آب فراهم کرد و رفته رفته الگوی مصرف زیاد آب در منطقه به یک عادت تبدیل شد.

 

بر اساس آمار موجود دریاچه ارومیه با ۸۸۰۰۰حلقه چاه پیرامونی که عمدتاً نیز به صورت غیر قانونی حفر شدند، به شدت با کاهش حجم آبدهی رودخانه های حوضه رو به رو شد. نکته آنکه تعداد قابل ملاحظه ای از چاه های حفرشده در سطح حوضه به صورت چاه های نیمه عمیق حفر شدند و به صورت غیر مجاز توسط صاحبان باغات، مزارع و ویلاها  مورد بهره برداری قرار گرفت.

 

خشکسالی یکی از پدیده های آب و هوایی است که بخش های مختلف محیطی را در طول دوره وقوع خود تحت تأثیر قرار می دهد. یکی از بخش های متأثر از شرایط بلند مدت خشکسالی، منابع آب های زیرزمینی است که متأسفانه کمتر از سایر بخش ها مورد وجه قرار گرفته است.

 

طی سالهای اخیر در کل کشور از جمله در منطقه حوضه آبریز ارومیه خشکسالی های مستمر و شدیدی رخ داده که در نتیجه آن منابع آبهای سطحی خشک یا بسیار کم شده و سفره های زیر زمینی با افت سطح ایستابی شدیدی روبرو شده است.

 

منابع آبهای زیرزمینی با توجه به عمق سفره نوع آن ویژگیهای زمین شناسی خصوصیات شبکه ابهای سطحی روی آن نسبت به خشکسالی واکنش نشان میدهد در نتیجه خشکسالی بر منابع آبهای سطحی منطقه اثرات تخریبی مستقم داشته است و خشکسالی به صورت غیر مستقیم از طریق کاهش تغذیه سفره های آب زیرزمینی از منابع آب سطحی افزایش برداشت از طریق چاههای عمیق جهت مصارف کشاورزی افزایش دما و تبخیر و تعرق و تغییر نوع بارش درنتیجه کاهش میزان تغذیه از بارشهای جوی بر منابع آبهای زیرزمینی موثر می باشد بنابراین اثرات خشکسالی باتاخیر زمانی بیشتری در آبهای زیرزمینی رخ می دهد . ضمن کاهش بارندگی ها هم پراکنش نامناسب ریزش های جوی نیز بر تشدید آثار خشکسالی ها می افزاید . چرا که اغلب بارندگی ها نه به صورت برف بلکه به صورت باران و در مواقع غیر لازم اتفاق می افتد.

 

 

با توجه به توزیع نامتوازن بارش در نقاط مختلف دنیا میزان منابع آب تجدید پذیر کشورهای مختلف نیز با یکدیگر تفاوت هایی دارند. منابع آب تجدید پذیر میزان آبی است که یک حوضه آبریز توانایی بازیابی آن را به صورت سالانه دارد.نتایج بررسی ها و تحلیل های صورت گرفته نشانگر کاهش قابل ملاحظه حجم منابع آب تجدید پذیر حوضه دریاچه ارومیه است. با توجه به روند کاهش ۱۸درصدی بارش، پتانسیل منابع آب تجدید پذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه در همان دو دوره از ۸۸۷۵ میلیون متر مکعب به ۷۰۲۴ میلیون مترمکعب رسیده است همچنین حدود ۵۷درصد از مصارف حوضه از منابع آب سطحی و مابقی از منابع آب زیر زمینی تامین می شود.

 

 

در این رابطه ذکر این نکته کافی است که «حسن عباس نژاد» مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی پیشتر در خصوص خروج آبهای مرزی به خارج از کشور گفته بود: «سالانه 2.3 میلیارد مترمکعبآ ب از رود زاب به بیرون کشورمی رود. جالب این است که سازمان آب منطقه ای به سد باراندوز این همه حسیاسیت دارد در حالی که سالیانه میلیارد ها مترمکعب آب از کشور خارج می شود حساسیت ندارد.»

 

 این مدیر استانی اضافه کرده بود: «در سال 2015 سهم و حق آبه رودخانه های مرزی مشخص می شد. سازمان آب در کشور  به خصوص در استان ما سیاستگذاریو هدفگذاری را بر اساس اطلاعات سال 74 انجام می دهد و بارشها و سدها و سیلاب آن سالهارا در نظر گرفته در حالی که امروز این استان با بحران کم آبی مواجه است.»

 

 

احداث سدهای فراوان بر روی رودهای حوضه آبریز ارومیه و احداث بزرگراه شرق به غرب در سال های اخیر روی دریاچه ارومیه را نیز می توان از دیگر عوامل با بحران مواجه شدن دریاچه ارومیه تلقی کرد.

 

 

سدهای حوضه آبریز ارومیه از مرحله مطالعاتی تا بهره برداری شده شامل سدهای شهید کاظمی بر رودخانه زرینه رود در آذربایجان غربی با ظرفیت حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب، آجرلو بر رودخانه آجرلو در آذربایجان غربی با ظرفیت ۹۴ میلیون مترمکعب، آمند تبریز بر رودخانه سینیخ چای (آجی چای) در آذربایجان شرقی با ظرفیت چهار میلیون مترمکعب، آمند۱ بر رودخانه آجی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت۲۵۰ هزار متر مکعب، آمند۲ بر رودخانه مسیل آمند در آذربایجان شرقی با ظرفیت۲۵۰ هزار متر مکعب، احمدآباد سفلی بر رودخانه احمد آباد در آذربایجان غربی با ظرفیت ۵٫۹ میلیون متر مکعب، اردلان بر رودخانه چکی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۴٫۵ میلیون متر مکعب، اشنویه (چپرآباد( بر رودخانه گدارچای – کانی رش در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲۵۵٫۶میلیون متر مکعب،مام چای بر رودخانه امام چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۲٫۷میلیون متر مکعب، باراندوز بر رودخانه باراندوز در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲۳۹میلیون متر مکعب، باروق (قطار)‌ بر رودخانه قوریچای (باروق) در آذربایجان غربی با ظرفیت ۹۷ میلیون متر مکعب، باروق هریس بر رودخانه هورایلی در آذربایجان شرقی با ۰٫۱۵ظرفیت میلیون متر مکعب، بر رودخانه در با ظرفیت میلیون متر مکعب، بالقچی بر رودخانه بالقچی در آذربایجان غربی، بردوک بر رودخانه بردوک چای در آذربایجان غربی با ظرفیت سه میلیون متر مکعب، پارام بر رودخانه پارام چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت چهار میلیون متر مکعب، پیره یوسفان بر روی چشمه‌های محلی در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۴٫۵ میلیون متر مکعب، ترپ بر رودخانه لارچای (سینیخ چای) در آذربایجان شرقی با ظرفیت نیم میلیون متر مکعب، تیل بر رودخانه تیل در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۰٫۷ میلیون متر مکعب، چراغ ویس بر رودخانه چم خان (شاخه سقز) در کردستان با ظرفیت ۸۶ میلیون متر مکعب ، چوغان (جوقان) بر رودخانه اسب ‌آباد چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۳٫۲۳میلیون متر مکعب ، حاجی بابا بر رودخانه حاجی بابا (ساروق) در آذربایجان غربی با ظرفیت ۰٫۸۷ میلیون متر مکعب، حسنلو در خارج از بستر گدارچای در آذربایجان غربی با ظرفیت ۹۴ میلیون متر مکعب، خانقاه سرخ بر رودخانه مسیل چر در آذربایجان غربی با ظرفیت یک میلیون متر مکعب، خانم گلی بر رودخانه جوشاتو سفلی در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱۵٫۷ میلیون متر مکعب، خراجوچای بر رودخانه خراجو چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۹٫۶میلیون متر مکعب، خراسانه بوکان بر رودخانه خراسانه در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲٫۵ میلیون متر مکعب، خرمالو بر رودخانه مسیل شهسوار در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۰٫۳۵ میلیون متر مکعب، خلیفان بر رودخانه خلیفان شاخه گدارچای در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱٫۴ میلیون متر مکعب، خونیق بر رودخانه قورچی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت یک میلیون متر مکعب، داش اسپران بر رودخانه چهارشنبه چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱٫۲ میلیون متر مکعب، دوش بر رودخانه چوان چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱٫۲ میلیون متر مکعب، ده گرجی اشنویه بر رودخانه چشمه ده گرجی (گدار) در آذربایجان غربی با ظرفیت ۰٫۴۵میلیون متر مکعب، دیرعلی بر رودخانه دیرعلی (اوربان) در آذربایجان غربی، رشکان بر رودخانه مسیل رشکان در آذربایجان غربی با ظرفیت ۳٫۸میلیون متر مکعب، زره شوران بر رودخانه زره شوران (ساروق) در آذربایجان غربی با ظرفیت یک میلیون متر مکعب، زولا بر رودخانه زولا چای در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱۳۲٫۵ میلیون متر مکعب، زیدکندی بر رودخانه قوره چای در آذربایجان غربی با ظرفیت ۳٫۵ میلیون متر مکعب، ساروق (گوگردچی) بر رودخانه ساروق (قره قیه) در آذربایجان غربی با ظرفیت ۵۱٫۸ میلیون متر مکعب، ساینجق بر رودخانه شورسو در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱۳٫۹ میلیون متر مکعب، سردارآباد بر رودخانه سردار آباد در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲۰٫۵ میلیون متر مکعب، سفیدان عتیق بر رودخانه چهارشنبه چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۰٫۶میلیون متر مکعب، سنته بر رودخانه خورخوره در کردستان با ظرفیت ۶۵٫۹ میلیون متر مکعب، سنجاق بر رودخانه باجوند در آذربایجان غربی با ظرفیت ۰٫۴ میلیون متر مکعب، سیمینه رود بر رودخانه سیمینه رود در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲۵۶ میلیون متر مکعب، شهرچای بر رودخانه شهرچای در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱۹۹میلیون متر مکعب، شهید مدنی (ونیار( بر رودخانه آجی ‌چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت۳۰۰ میلیون متر مکعب، شیرمرد بر رودخانه دونگه (ساروق( در آذربایجان غربی با ظرفیت شش میلیون متر مکعب، عسگرآباد بر رودخانه آجی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱۷ میلیون متر مکعب، علویان بر رودخانه صوفی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱۲۳٫۴میلیون متر مکعب، فلکان بر رودخانه فلکان در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲٫۴۲ میلیون متر مکعب، قاضی کندی بر مسیل قاضی کندی در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱٫۵ میلیون متر مکعب، قلعه چای عجبشیر بر رودخانه قلعه چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۵۵ میلیون متر مکعب، قوریچای میاندوآب بر رودخانه باداملو در آذربایجان غربی با ظرفیت ۰٫۸ میلیون متر مکعب، قوشخانه بر رودخانه قوشخانه در آذربایجان غربی با ظرفیت ۰٫۱۴ میلیون متر مکعب، قیزقاپان بر رودخانه قیزقاپان (سارو)‌ در آذربایجان غربی با ظرفیت ۰٫۸ میلیون متر مکعب، قیصرق بر رودخانه چکی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۲٫۸ میلیون متر مکعب، قینرجه بر رودخانه قینرجه در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲٫۶ میلیون متر مکعب، کانسپی بر رودخانه کانسپی در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱٫۷۹ میلیون متر مکعب، کردکند (قپلانتو( بر رودخانه کردکند در کردستان با ظرفیت ۱۲ میلیون متر مکعب ، کردکندی در خارج از بستر اوجانچای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۶٫۰۳ میلیون متر مکعب، گاودوش آباد در خارج از بستر آجی چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۲٫۵ میلیون متر مکعب، گل تپه مهاباد بر رودخانه گل تپه (سیمینه رود) در آذربایجان غربی با ظرفیت ۳۰ میلیون متر مکعب، لیلان چای بر رودخانه لیلان چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۳۱ میلیون متر مکعب، مامالو بر رودخانه مامالو در آذربایجان غربی با ظرفیت یک میلیون متر مکعب، مرخز بر رودخانه مرخز در کردستان با ظرفیت ۹٫۹۵ میلیون متر مکعب، مردق چای (قره نا( بر رودخانه مردق چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۷۱٫۶۷ میلیون متر مکعب، ملا یعقوب بر رودخانه وانق چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت چهار میلیون متر مکعب، ملک کیان بر رودخانه سعید آباد در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۱۰ میلیون متر مکعب، مهاباد بر رودخانه مهاباد در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱۹۷٫۸ میلیون متر مکعب، نازلو بر رودخانه نازلو در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲۷۳میلیون متر مکعب، نهند بر رودخانه نهند چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۳۲ میلیون متر مکعب، ورگیل بر رودخانه ورگیل در آذربایجان غربی با ظرفیت ۲٫۳ میلیون متر مکعب، هاچه سو بر رودخانه هاچه سو در آذربایجان غربی با ظرفیت ۳٫۱میلیون متر مکعب، هرزورز هریس در خارج از بستر هرزورز در آذربایجان شرقی با ظرفیت ۴٫۲ میلیون متر مکعب، یزدکان بر رودخانه قرن قای در آذربایجان غربی با ظرفیت ۱٫۵ میلیون متر مکعب، ینگجه آذرشهر بر رودخانه آذرشهر چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت سه میلیون متر مکعب و سد ینگجه۱ هریس بر رودخانه ینگجه چای در آذربایجان شرقی با ظرفیت یک میلیون متر مکعب می‌شوند.

 

 

«روحانی» در سفر تبلیغاتی به ارومیه گفته بود: «شما گفتید که دریاچه ارومیه را با اشک چشمتان پُر می‌کنید. من فدای چشم‌های شما بشوم. عزیزان! بدانید اگر بار مسئولیت اجرایی بر دوش من قرار گیرد اولین دستور کار دولت من در اولین جلسه هیأت دولت، احیای دریاچه ارومیه خواهد بود.»

 

این وعده «حسن روحانی» در شکل گیری اقبال عمومی به سمت او در منطقه شمال غرب کشور بسیار موثر افتاد و در دوران ریاست جمهوری نیز رئیس جمهور کشور با تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه و گماردن نزدیکان خود بر صدارت این ستاد نشان داد که عزمی جدی برای تحقق وعده خود دارد.

 

در مورد سیاسی شدن دریاچه ارومیه نکته دیگر آنکه در انتهای دولت دهم موج شدیدی از انتقاد به دلیل بی توجهی و انجام اقداماتی همانند احداث پل شهید کلانتری از سوی دولت دهم به سمت رئیس جمهور پیشین «محمود احمدی نژاد» ایجاد شد که بعد دیگری از سیاسی شدن این دریاچه را نشان داد.

 

نکته دیگری که در رابطه با چرایی پتانسیل بالای این دریاچه در سیاسی شدن می توان ذکر کرد، آن است که این دریاچه به شدت با احساسات و تمایلات ملی و محلی مردم آذری زبان ایران گره خورده است و غالب جمعیت شمال غرب کشور علاقمند هستند تا این دریاچه باردیگر به روزهای خروش خود بازگردد و در این راستا حرکت های نمادین فراوانی انجام داده اند.

 

«حسن روحانی» در خرداد سال جاری با سفر به منطقه ضمن ارائه گزارشی از دریاچه به مردم منطقه گفت: «افزایش 10 سانتی‌متری تراز دریاچه ارومیه نسبت به سال 92 و 46 سانتی‌متری نسبت به پارسال از احیای دریاچه اورمیه حکایت می‌کند و بهتر و زنده‌تر هم خواهد شد. اگر برنامه مدون نجات دریاچه ارومیه اجرا نمی‌شد اکنون مردم استان‌های حوضه دریاچه با پیامدهدهای خطرناکی رو به رو بودند.»

 

 

همانطور که آمد دولت یازدهم بنابر قولی که به مردم شمال غرب کشور در جریان رقابت های انتخاباتی داد، تمام تلاش خود را برای احیای دریاچه ارومیه آغاز کرد. در ادامه به اقدامات دولت یازدهم در جهت احیاء دریاچه اشاره می شود.

 

بر اساس آنچه در گزارش ارائه شده توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه آمده است این ستاد به ریاست «دکتر عیسی کلانتری» از آغاز تلاش ویژه ای را در جهت  شناخت بهتر و دقیق ابعاد بحران ، بررسی ابعاد و مسائل مختلف مرتبط با آن، مشارکت مردم و کارشناسان و تدوین نقشه راه و راهکارهای احیای دریاچه ارومیه را آغاز کرد.

 

جزئیات بیشتر از اقدامات ستاد احیای دریاچه گویای آن است که تلاش در جهت جایگزینی طرح انتقال آب از سیلوه به جای طرح انتقال آب از ارس، تلاش برای بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی و آزادسازی سالانه 500 میلیون مترمکعب آب از سدها در دستور کار قرار گرفت.

4-تسهیل و افزایش حجم آب ورودی به دریاچه با انتقال آب رودخانه ها و انتقال آب به جزایر و تالاب ها

 

گفتنی است بر اساس گزارشات مستند ارائه شده توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه تا کنون دولت یازدهم برای احیای دریاچه  ارومیه از محل ماده 10 و12 مبلغ 9/1840 میلیارد ریال هزینه کرده است.

 

 

 

بر اساس گزارشات داده شده توسط مسئولین ستاد در طول دو سال گذشته و ماه های اخیر حجم آب دریاچه تا حد قابل قبولی افزایش یافته است و این موضوع سبب شده است تا به آینده این دریاچه امیدوار بود.

 

با این حال این ستاد معتقد است هنوز در اول مسیر قرار دارد و باید دست یابی به نتایج بهتر را به آینده موکول کرد.

 

 

 

 

در همین رابطه «دکتر حسین آخانی» متخصص مسائل اکولوژیک و گیاه شناس که عضو هیئت علمی دانشگاه تهران است و همینطور «دکتر اسماعیل کهرم» بوم شناس و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست انتقاداتی را متوجه عملکرد تاکنون مسئولین داشتند که در ادامه به آن اشاره می شود.

 

کهرم در رابطه با تلاش دولت یازدهم برای احیای دریاچه ارومیه گفت: « در ابتدای دولت جدید، وزارت کشاورزی قول داد که سیستم آبیاری منطقه را از کرتی و غرقابی به سیستم¬های جدید بارانی، قطره‌ای و مه پاش تبدیل کند و 40 درصد آب اضافی را به دریاچه ارومیه بدهد ولی هیچ‌کدام از این وعده‌ها تاکنون انجام‌نشده است.»

اسماعیل کهرم با انتقاد از بی توجهی مسئولین به هشدارهای این سازمان، ادامه داد: «ما به‌عنوان سازمان حفاظت محیط‌زیست اگر هشدار بدهیم، مسئولین اجرایی به ما می‌گویند شما کاری را می‌کنید که ما هم می‌توانیم انجام دهیم. به عبارتی هشدارهای ما به‌گونه‌ای است که گویا به گوش سنگین می‌رسد. از سویی نیز سازمان حفاظت محیط زیست یکی از فقیرترین سازمان‌های کشور است و چون فقیر نگه داشته شده‌ است، عملاً توان مشخصی برای اقدام و پیگیری ندارد.»

 

عضو کانون شکار و طبیعت ایران ادامه داد: «آقای روحانی همیشه می‌گوید دولت من محیط زیستی است ولی بودجه سازمان محیط زیست را بالا نبرده است و ما پولی نداریم که بتوانیم در زمینه اصلاح سیستم آبیاری کشاورزی منطقه دریاچه ارومیه و حفاظت از محیط زیست آن کاری انجام دهیم.

 

اگرچه دولت از همان آغاز عزم جدی برای احیای دریاچه گرفت و نشان داد که این موضوع برایش مهم است، ولی وقتی که قرار شد سیستم آبیاری حدود 750 هزار هکتار از اراضی مکانیزه شود و مابقی آب به دریاچه ارومیه داده شود، مسئولین بخاطر هزینه‌های بالای طرح عقب کشیدند و جز مواردی که خود کشاورزان سیستم آبیاری را تغییر دادند، دولت عملاً کار مشخصی نکرد.»

 

مشاور «معصومه ابتکار» باانتقاد از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه افزود: «ستاد احیای دریاچه ارومیه نتوانسته است بین ارگان‌ها و سازمان‌ها هماهنگی ایجاد کند و من اصلاً از عملکرد این ستاد رضایت ندارم. اگرچه مسئول این ستاد فرد توانمندی است ولی واقعیت آن است که تعداد جلسات این ستاد از آغاز تا کنون مدام کاهش یافته است.  قضیه مقابله با بحران دریاچه ارومیه همانند داستان مشهور بستن زنگوله به گردن گربه است. وقتی مستی از سر موش‌ها پرید، کسی جرئت این کار را پیدا نکرد.»

 

در رابطه با عملکرد مسئولین در بحث احیای دریاچه ارومیه، دکتر «حسین آخانی» عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و متخصص مسائل اکولوژیک گفت: «اینکه مسئولین رسماً وجود یک بحران زیست‌محیطی را پذیرفتند و برای احیای آن تلاش کردند یک اقدام مبارک است و انتظار می‌رود این نگاه در رابطه با دیگر دریاچه‌ها و تالاب‌ها نظیر بختگان نیز ادامه یابد. نکته مثبت دیگر اینکه، دولت کارشناسی و مشاوره در رابطه با این مسئله را به مشاوره دانشگاهیان و به صورت مشخص دانشگاه صنعتی شریف ارجاع داده است و این اقدام مسئولین که به بحث کارشناسی و علمی توجه کرده اند، قابل تقدیر است. چرا که سال‌ها است در کشور نگاه سیاسی و منافع اقتصادی به نگاه علمی و مدیریتی ارجحیت دارد و لذا تغییر این روند شایسته است.

 

البته در این رابطه این انتقاد نیز وجود دارد که مسئولین مطالعات علمی دریاچه ارومیه را به دانشگاهی ارجاع داده اند که در بسیاری موارد همانند مطالعات اکولوژیک توان علمی کافی و مشخصی ندارد و بیشتر نگاه آنها صنعتی است.»

 

این متخصص مسائل اکولوژیک که مطالعات فراوانی نیز بر روی دریاچه ارومیه دارد، در مورد عملکرد مسئولین در بخش احیای دریاچه اضافه کرد: «علی‌رغم اینکه حجم بارندگی منطقه در سال جاری بالابود، بنده خبرهایی موثقی دارم که نشان می دهد متأسفانه هنوز هم مسئولین در برابر رهاسازی آب‌ پشت سدها مقاومت می‌کنند. گفتمان مسئولین به ویژه  وزارت نیرویی ها در رابطه با آب سال‌هاست که بر اساس سازهای بتنی شکل گرفته است و آنها همیشه تصور می‌کنند آب را باید در قالب سازه‌های بتنی در کنترل خود نگه داشت. دلیل اصلی آن هم این است که این سازه‌ها معمولاً منافع زیادی برای عوامل درگیر در آن دارد و مسئولین هنوز نمی‌خواهند بپذیرند که این نگاه یک نگاه اشتباه است.

 

در مورد دریاچه ارومیه بخش عمده‌ای از مسئله به انحراف رفته است. بخش عمده‌ای از بودجه ستاد اجرایی دریاچه ارومیه به سازه‌های عمرانی پرداخت می شود  و توجه زیادی به مسائل اکولوژیکی و علمی نمی‌شود. برای مثال 70 تا 80 درصد بودجه به سازه‌هایی نظیر انتقال آب، احداث سد و ... پرداخت می شود که می تواند برای برخی مجریان منافع مادی خوبی داشته باشد.»

 

 

بر اساس آنچه رفت به نظر می رسد اگرچه نفس اهتمام دولت یازدهم به ماجرا و بحران دریاچه ارومیه شایسته و قابل تقدیر است. اما چندین نکته در این رابطه وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.

 

دلیل این هشدار مشخص است و آن است که در کشور بحران های محیط زیستی همانند دریاچه ارومیه فراوان است و لذا پرداخت و توجه صرف به این دریاچه و بی توجهی به بحران های دیگر بیم داشتن نگا سیاسی را افزایش می دهد.

 

یکی از بلاهای دهه های اخیر جامعه ایران آن است که اکثر فعالیت ها در قالب موارد نگاه سازه ای و عمرانی خلاصه می شود و با این نگاه سعی بر حل مشکلات می شود. با توجه به تجربه های پیشین به خوبی مشخص می شود که نگاه صرف سازه ای و عدم توجه به سایر دانش ها و توانمندی ها خود می تواند در آینده بحران هایی را ایجاد کند.

 

بر اساس بررسی های انجام شده به خوبی مشخص شد که علی رغم تلاش قابل تقدیر در جهت رجوع به متخصصین دامنه متخصصین و تخصص های مورد استفاده در رابطه با دریاچه محدود است و این خود می تواند منبع ایجاد نگرانی هایی باشد.

 

آنچنان که آمد یکی از مشکلات اصلی در مسیر حل مشکل دریاچه ارومیه نبود عزم جدی مسئولین برای اصلاح الگوی سنتی کشاورزی منطقه به الگوی مکانیزه است که دلیل آن هم دقیقاً مسائل مالی است. به نظر می رسد یک عزم جدی در نهادهای مختلف و پرداخت اعتبارات به موضوع اصلاح الگوی کشت به جای اجرای پروژه های عظیم انتقال آب و... که هزینه های بیشتری دارد، بتواند نتایج قابل قبولی در این مسیر فراهم کند.