بلوغ حضور در ميدان دفاع

 

در فصل اول من فقط می‌خواهم توضیح دهم که مهدی در چه فضا و شرایطی است. شاید خیلی از دوستانی که تاریخ شفاهی کار می‌کنند بپرسند اگر این کتاب خاطره نگاری است چرا با این سبک و سیاق کار شده یا بگویند ساختار کتاب مثل رمان است. اما من می‌گویم این کار حتی یک خط‌اش هم ساخته و پرداخته ذهن من نیست. من نه جنگ را دیده‌ام و نه میدان نبرد را؛ صحنه‌هایی که در این کتاب آمده آنقدر تکان دهنده و واقعی است که نمی‌تواند ساخته و پرداخته ذهن کسی باشد که جنگ را ندیده است. من برای نوشتن این کتاب 100 ساعت مصاحبه انجام دادم، اما ماحصل آن 300 صفحه‌ای است که منتشر شده است؛ چون من تحلیل‌های خاطره‌گو را وارد کتاب نکردم. من دنبال این بودم خط واقعی که مهدی را در خودش غرق می‌کند، پیدا کنم. مهدی شاید 10 خاطره شبیه آن اتفاقی که در صفحه‌های ابتدایی کتاب درباره مجروحانی که او را صدا می‌کنند و از او کمک می‌خواهند، داشت. من آن خاطرات را می‌توانستم در 150 صفحه بیاورم اما فقط 6 صفحه به آن اختصاص دادم. اگر کسی می‌خواست تاریخ شفاهی محض کار کند حتماً همه آنها را پشت هم می‌چید اما من از آوردن خاطرات شبیه به هم پرهیز کردم تا هم خودم از خطی که راجع به مهدی دنبال می‌کنم دور نشوم و هم اینکه تأثیرگذاری فضا در مخاطب را از بین نبرم. چون وقتی 10 نفر پشت هم از مهدی درخواست کمک دارند و به او توصیه‌های تکراری می‌کنند تأثیرآن حال و هوای اولیه از بین می‌رود یعنی آن فضا برای مخاطب عادی می‌شود. من سعی کردم خاطراتی را از مهدی در کتاب بیاورم که آن مسیری را که می‌خواهم در آینده با او داشته باشم بیشتر مشخص شود. این کار به آن معنا نیست که من اینجا تخیل‌پردازی کردم یا قلمم سمت رمان‌نویسی رفته است. بلکه تنها می‌توانم بگویم که من تدوین خوبی از صحبت‌های مهدی درآوردم که خودش هم وقتی کتاب را می‌خواند اعتقاد دارد، این کتاب یک خلاصه خوب از زندگی‌اش است. برخی از دوستان کتاب را که می‌خوانند به خاطر سبک و سیاق تدوین‌اش می‌گویند این کتاب رمان است و برایشان سخت است قبول کنند چیزی که می‌خوانند واقعیت محض است برای همین لازم می‌دانم اینجا دوباره تکرار و یادآوری کنم که حتی یک خط این کتاب از ذهن و تخیل من نیست و همه‌اش گفته‌های مهدی طحانیان است.

 

 

وقتی من به شرایط زندگی قبل از اسارت مهدی برمی گردم می‌بینم او پسربچه خیلی شادی است. پشت آسیاب آبی محله‌شان که از نظر بقیه بچه‌ها جایی مخوف است می‌رود و پاچه‌های شلوارش را بالا می‌زند و عقرب و مار می‌گیرد! به قول معروف یک سرتِقی در وجود این بچه وجود دارد. هیچ‌کس نمی‌داند زیر آن آسیاب چه خبر است، فقط می‌دانند تاریکی مطلق وجود دارد و آب و مار! اما مهدی کنجکاو است ببیند که آن زیر دقیقاً چه خبر است. تنهایی آنجا می‌رود و ماهی صید می‌کند! ماهی‌ها را با خودش به خانه می‌آورد و به مادرش می‌دهد تا شام بخورند. این یعنی مهدی یک بچه تولید‌کننده است و در همان سن هم سعی دارد باری را از دوش خانواده بر دارد. او می‌دانست اگر امروز 10 ریال از نانوایی به‌عنوان دستمزد گرفت می‌تواند پنج ریال آن را بستنی بخرد و بقیه‌اش را به خانواده بدهد تا صرف امور خانه کنند. مهدی بعدازظهرها بعد از کار و کمک به پدرش همراه دوستانش می‌رود با تایرهای فرسوده ماشین بازی می‌کند. به نظر من با توجه به شرایط اجتماعی آن زمان مهدی بچگی‌اش را کرده است. برایم ثابت شده بود که او پسر باهوش و زرنگی است اما این سؤال بازهم برایم باقی بود که 13 ساله‌ها چطور به جنگ رفته‌اند؟ در واقع چطور یک پسر در این سن کم، به بلوغ لازم برای حضور در جبهه‌های جنگ رسیده؟ آیا تحت تأثیر شرایط بوده؟ در این رابطه من به این نتیجه رسیدم که آن نسل دغدغه‌های متفاوتی نسبت به نسل کنونی داشتند. مهدی و هم نسلی‌های او زود بزرگ شدند. دغدغه یک 13 ساله در زمان جنگ، داشتن لباس و کفش برند نبود. حتی مهدی تعریف می‌کند در محل فقط یک نفر تلویزیون داشت که همه می‌رفتند برنامه تلویزیونی را باهم تماشا می‌کردند. می‌گفت هروقت خانم‌هایی را در برنامه‌های تلویزیون می‌دید که روسری و حجاب نداشتند از آنها متنفر می‌شد و با خودش فکر می‌کرد که ما در این فقر و سختی زندگی می‌کنیم اما آنها چرا این‌طور زندگی می‌کنند؟ چیزی که همیشه با خودش تکرار می‌کرد این بود که من باید زندگی‌ام طور دیگری باشد نه مثل آنها. در آن زمان زندگی‌ها آرمان‌گرایانه و آمیخته به مذهب بود و این موضوع بچه‌ها را خیلی زود به بلوغ می‌رساند. «آنها با مذهب و دین، بزرگ و آمیخته ‌شده‌اند. بعد از انقلاب بچه‌های 13 تا 15 سال جذب بسیج می‌شدند و در واقع پایگاه‌های بسیج برایشان قطب آرمان‌گرایانه محسوب می‌شد. مهدی و امثال مهدی آنجا با صحنه‌هایی روبه‌رو می‌شدند که مدینه فاضله را برای آنها یادآوری می‌کرد. مثل دیدن آدم‌هایی که بدون هیچ چشمداشتی کار می‌کردند یا پیکرهای شهدا با بدن‌های خونی و... همه این صحنه‌ها بر روح و روان بچه‌ها تأثیر می‌گذاشت و می‌توان گفت که آنها خیلی زود بزرگ‌ شده و به بلوغ رسیده‌اند. مهدی هم جزو همان بچه‌ها بود از کلاس اول راهنمایی به بسیج محله کشیده می‌شود. روزهایی که جنازه شهیدان را می‌آوردند به آنجا می‌رفت. مقر بسیج برایش روزهایی عجیب و حیرت انگیزی ساخت. کم کم کار هر روزش شده بود که به آنجا برود. مهدی در آن مدت محو رفتار پسری جوان با محاسن و لباس پاسداری شده بود طوری که در توصیف او می‌گوید: «وقتی آقای زارعی را دیدم یقین کردم او و دوستانش می‌توانند ما را از فقر و بدبختی نجات دهند. چهره نورانی او خیلی من را تحت تأثیر قرار داده بود و گفتم هر کاری به من بگوید انجام می‌دهم.» این موضوع باعث شد مهدی برای عضویت در بسیج تصمیم بگیرد پیش آقای زارعی برود. اما آقای زارعی به او گفت: «تو خیلی کوچکی، کاری نیست که اینجا بتوانی انجام دهی» و مهدی که مصرانه تصمیمش را گرفته بود در آنجا مسئولیتی قبول کند می‌رود یک جارو و خاک‌انداز بر می‌دارد و می‌گوید: «نظافت اینجا با من، فقط بگذارید من اینجا باشم!» در رفت و آمدهایی که مهدی به پایگاه بسیج داشت هر دفعه آقای زارعی مانع داخل شدن‌اش به اتاقی که شهدا را تا زمان تشییع نگه می‌داشتند، می‌شد. او معتقد بود مهدی برای اینکه با این صحنه‌ها مواجه شود خیلی کوچک است. اما مهدی کنجکاو بود و سر نترسی داشت. خودش این‌طور تعریف می‌کند: «زمان‌هایی که کسی در مقر نبود کلید را برمی داشتم و به آن اتاق می‌رفتم.» بعد از مدتی مهدی خیلی تحت تأثیر فضا قرار گرفت و روانش درگیر مسائل شد تا اینکه خودش در این رابطه می‌گوید: « نتوانستم مثل بچه‌های دیگر سر کلاس بنشینم و درس بخوانم، خیلی برایم سخت بود. فقط به این فکر می‌کردم باید کاری کنم.» به نظرم این اتفاقات است که مهدی را تحت تأثیر قرار داد اما ساختار زندگی او طوری پیش رفت که خودش راه را انتخاب کرد. حتی آقای زارعی تا آخرین لحظه تلاش می‌کند مهدی را از جبهه رفتن منصرف کند اما وقتی از تصمیم جدی او مطمئن می‌شود مثل برادر بزرگتر در میدان جنگ مراقب مهدی است. اما اینکه مهدی بعد از این ماجراها اسیر و بعد از 9 سال برمی گردد جزو همان تبعات جنگ است که با آن روبه‌رو می‌شود و دوباره سؤالی که ذهن را درگیر می‌کند این است که در این سال‌ها خیلی شرایط متفاوت‌تر از قبل شده این آدم چطور می‌خواهد خودش را با جامعه و تضادی که با آن مواجه شده هماهنگ کند!

 

 

مهدی در اردستان به دلیل اینکه شهرستانی کوچک بود کمتر با خانم‌هایی که حجاب نداشتند برخورد داشت. با این حال او هر کجا آنها را می‌دید نسبت به آنها احساس انزجار می‌کرد. شاید این موضوع خیلی تأثیر داشت که آنجا با آن صراحت و اطمینان آن حرف را به خبرنگار فرانسوی بزند. مهدی می‌گوید: «برای من خیلی عجیب بود وقتی آزاد شدم دیدم همه مردم عکسی از من را در دست دارند که در حال مصاحبه با خبرنگار گرفته شده بود. حتی وقتی وارد خانه خودمان هم شدم آن عکس را روی دیوارمان دیدم.» می‌توانم بگویم تا زمانی که مهدی آزاد شده بود اصلاً فکر نمی‌کرد در دنیای بسته اسارت با کاری که انجام داده چه اتفاقی برایش افتاده و چقدر رفتارش میان مردم انعکاس داشته است. مهدی خیلی آدم صریحی است آن چیزی را که فکر می‌کرد انجام می‌داد. اصلاً فکر نمی‌کرد اگر الان این را بگوید «سرگرد محمودی» قرار است چه بلایی سرش بیاورد. مهدی را من این‌طور پیدایش کردم؛ آن زمان که فکر می‌کند باید حرفی را بزند، می‌زند یا کاری را که فکر می‌کند درست است انجام می‌دهد و اصلاً به این فکر نمی‌کند که بعدش ممکن است چه تبعاتی داشته باشد.

 

 

دقیقاً همین‌طور است. من تأکید می‌کنم که نمی‌خواهم افرادی که کار تاریخ شفاهی یا خاطره نگاری می‌کنند سبک کار من را زیر سؤال ببرند. چون مستندات «همه سیزده سالگی ام» با این شکلی که من کار کردم به هیچ عنوان زیر سؤال نمی‌رود. مهدی طحانیان در شرایط و صحنه‌هایی قرار گرفته که اتفاقات عجیب و غریبی دیده است. من راجع به او و آدم‌هایی که سراغ‌شان می‌روم سبک خودم را اجرا می‌کنم. مهدی حرف‌ها و اتفاقات خیلی عجیب‌تری از آن شرایطی که من در کتاب نوشتم برایم تعریف کرد. اما آن اتفاقات برای من مربوط به خطی که راجع به مهدی دنبال می‌کردم نبود به همین دلیل لزومی ندیدم که همه آنها را کار کنم. اما این کار به معنای این نیست که من دارم سندیت خاطرات کسی را زیر سؤال می‌برم. من فقط به خاطر اینکه خطی که درباره این شخصیت دنبال می‌کنم پر رنگ باشد و تکلیف خواننده با کتاب مشخص شود که زندگی نوجوان 13 ساله‌ای را دنبال می‌کند که این پسر در چه شرایط خانوادگی بزرگ شده، کجا این فرد تغییر شخصیت و موضع می‌دهد و دلایلش چیست، این کار را می‌کنم. من نمی‌خواهم از جنگ اکشن بسازم چون به نظرم ما دیگر نباید دنبال اتفاقات اکشن و عجیب و غریب در جنگ باشیم بلکه باید دنبال این باشیم و ببینیم یک انسان در شرایط عجیب جنگ چطور با خودش کنار می‌آید یا جنبه‌های انسانی این فرد چیست اینها مواردی است که من راجع به شخصیت‌های کتاب هایم رجوع می‌کنم.