همه براي سخن گفتن از صلح به اسلو آمده بودند. هرسال در همين حوالي زماني پايتخت نروژ براي حداقل ٤٨ ساعت ميزبان نخبگان و چهره‌هاي سياسي بين‌المللي در كنار ديپلمات‌هاي سابق و مقام‌هاي مستقري مي‌شود كه آمده‌اند تا از بحران‌هاي امنيتي – سياسي جهان در يك سال جاري بگويند و شايد در پيچ و تاب‌هاي تحليل و نگاه‌هاي متفاوت راهي براي حداقل يكي از پرونده‌هاي پيچيده بيابند. محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان امسال براي دومين بار متوالي مهمان انديشكده‌اي بود كه بيشترين تمركز بحث‌هاي خود را در مجمع سال ٢٠١٧ بر پرونده‌هاي منطقه خاورميانه گذاشته بود و البته از اين منطقه هم ديپلمات دعوت شده نه از عربستان سعودي يا هر كشور عربي – اسلامي كه از جمهوري اسلامي ايران بود.
به گزارش «اعتماد» وزير امورخارجه ايران براي انديشكده‌هاي تحقيقاتي غربي چهره‌اي نام آشنا و مسلط بر مسائل حقوق بين‌الملل و ريزه كاري‌هاي مذاكرات ديپلماتيك است كه همين ويژگي‌ها وي را در منطقه‌اي كه وزراي امور خارجه كشورهاي همسايه جز براي دميدن در آتش بحران‌ها پشت تريبون قرار نمي‌گيرند به مرجعي مطمئن براي صلح بدل كرده است. امسال در كنار محمد جواد ظريف، فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا، جان كري، وزير امور خارجه سابق ايالات متحده و وزير امور خارجه اندونزي نيز حضور داشتند.
پيش از آغاز رسمي پنل نخست، هر چهار ديپلمات كاركشته در نشست پرسش و پاسخ با خبرنگاران حاضر شدند و پس از ٣٠ دقيقه با ترك جلسه عمومي به سالني كه براي جلسات بسته تعيين شده بود، رفتند. بر اساس قاعده چاتم هاووس انتشار مطالب جلسات بسته در رسانه‌هاي عمومي ممنوع است اما سي دقيقه نخست پنل اول كه همزمان با برگزاري آن در سالن انتظار براي خبرنگاران از طريق تلويزيون قابل تماشاست، بلامانع است.
راي به روحاني، راي به تداوم سياست بهبود رابطه با اروپا؟
بورگه برنده، وزير خارجه نروژ به عنوان مدير پنل نخست سخنان خود را با اشاره به بحران‌هاي منطقه‌اي آغاز كرد و گفت: «اگر در سال ٢٠١٢ طرح كوفي عنان، نماينده وقت سازمان ملل در امور سوريه از سوي طرفين پذيرفته شده بود امروز سوريه با شرايط متفاوت‌تري روبه‌رو بود و ما شاهد به راه افتادن چنين بحران انساني در اين كشور نبوديم. به يمن نگاه كنيد اگر طرح‌ها براي آشتي و آرامش در اين كشور به جايي رسيده و مورد توافق طرفين قرار گرفته بود امروز بيش از ١٣ ميليون نفر در اين كشور گرفتار قحطي و شرايط نامناسب نبودند.»
اين ديپلمات نروژي در ادامه سخنانش بر لزوم جامعيت طرح‌هاي صلح مطرح شده و توجه به تمام جزييات در اين قبيل طرح‌ها اشاره كرد و پرونده كلمبيا و معاهده صلح اخير ميان دولت و شورشيان فارك را نمونه موفقي از تلاش براي پايان دادن به مخاصمه و رسيدن به صلح دانست. بورگه برنده كه كشورش هر سال ميزبان نشست‌هايي از اين دست است در ادامه بحث‌هاي مقدماتي در پنل نخست تاكيد كرد كه در اين نشست تلاش مي‌شود بر بحران‌هاي روز كه تقريبا همه كشورها در سطح بين‌المللي را درگير خود كرده، پرداخته شود. نخستين سوال براي آغاز جلسه از محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران پرسيده شد. برنده پيش از طرح سوال اصلي به عنوان مدير پنل با دولت و ملت ايران به دليل حادثه تروريستي اخير در تهران ابراز همدردي كرد. سوال از محمد جواد ظريف به پيروزي حسن روحاني، رييس‌جمهور مستقر در انتخابات رياست‌جمهوري اخير در ايران اختصاص داشت. مجري پنل با اشاره به راي ٥٧ درصدي مردم به حسن روحاني، تحليل كرد كه اين رقم نشان‌دهنده آن است كه ايراني‌ها به سياست تعاملي كه حسن روحاني در چهارسال گذشته دنبال كرده، روي خوش نشان داده‌اند و خواهان گشايش در روابط بين‌المللي حداقل در رابطه با اروپا در چهارسال آتي هستند. سوال مشخص از محمدجواد ظريف اين بود: شما به عنوان وزير امور خارجه و آقاي روحاني به عنوان رييس‌جمهور براي چهارسال آينده چه برنامه‌اي براي توسعه صلح در منطقه و يافتن راهكاري براي پايان دادن به بحران‌ها داريد؟
نفرت‌پراكني‌ها به اسم دين ربطي به اسلام ندارد
محمدجواد ظريف، سخنان خود را با تشكر از ميزبان آغاز كرد و گفت: اجازه بدهيد بحث خودم را با دو عبارت اسلامي كه براي آغاز مكالمه يا انجام كاري استفاده مي‌شود، شروع كنم: السلام عليكم و بسم‌الله الرحمن الرحيم. اين آغاز نه صرفا شروع بحث با اين كلمات به عادت هميشه كه براي اشاره به نكته‌اي است. زماني كه مسلمانان با يكديگر روبه‌رو مي‌شوند سلام و عليكي كه با هم مي‌كنند با جملات سلام و صلح بر تو (السلام عليكم) است. پس از آن نيز هربار كه مي‌خواهيم صحبت كنيم به ياد مي‌آوريم كه ما بندگان مخلوقي هستيم كه بخشنده و مهربان (بسم‌الله الرحمن الرحيم) است. تمام تعابير متون اسلامي، رحمانيت خداوند جامع است و به مسلمانان يا غيرمسلمانان، مومنان يا كفار، خوب‌ها يا بدها اختصاص ندارد. رحمانيت خدا همه را شامل مي‌شود و زماني كه در جهاني زندگي مي‌كنيم كه نفرت به اسم دين پخش مي‌شود، به ياد آوردن اين نكته بسيار مهم است. بايد اين نكته را به ياد داشت و به ياد آورد تا نشان داد كه اين نفرتي كه امروز به اسم اسلام پخش مي‌شود هيچ ارتباطي با اسلام و آموزه‌هاي اسلامي در ١٤ قرن گذشته ندارد. فكر مي‌كنم اين دليل خوبي باشد كه به دوستانم در اينجا يادآوري كنم كه چرا ما به عنوان مسلمانان متعهد سخنان خود را با به نام خداوند بخشنده و مهربان آغاز مي‌كنيم.
طرحي كه ٣١ سال پيش ايران داد اما اجرايي نشد
اكنون رييس‌جمهور حسن روحاني دوباره انتخاب شده‌اند اما من تا به امروز به عنوان نامزد وزارت امور خارجه (دولت دوازدهم) مطرح نشده‌ام و اين روند (معرفي نامزدهاي اعضاي كابينه جديد در دولت دوازدهم) در داخل ايران زمانبر است. يك پروسه قانوني است كه بايد از مجراي خود طي شده و تاييد مجلس ايران نيز براي هر فردي كه رييس‌جمهور روحاني به عنوان نامزد پست وزارت امور خارجه معرفي مي‌كند نيز گرفته شود. با اين وجود من مي‌خواهم به يك مولفه پايدار در سياست خارجي ايران اشاره كنم. مولفه‌اي كه از همان ابتدا يا حداقل از سال ١٩٨٦ در سياست خارجي ما پايدار و ثابت بوده است. در سال ١٩٨٦ و در اوج جنگ ايران – عراق ما به شكل رسمي اين مساله و رويكرد را در قالب يك طرح به خاوير پرز دكوئيار، دبيركل وقت سازمان ملل ارايه داديم. اين طرح يك پايه اساسي داشت: شكل‌گيري مكانيسم امنيت منطقه‌اي تا مانع از تعميق تنشي شود كه در آن زمان منطقه را دربرگرفته بود. اين تنش همان جنگي بود كه صدام حسين به مدت هشت سال بر ايران تحميل كرد. مساله مدنظر ما در قطعنامه فصل هفتمي ٥٩٨ مصوب شوراي امنيت قيد شده است. در پاراگراف هشتم اين قطعنامه از كشورهاي منطقه‌اي و جامعه بين‌المللي مي‌خواهد تا چارچوب منطقه‌اي براي گفت‌وگوهاي ميان كشورهاي حاضر در منطقه تعريف كند. متاسفانه آن پاراگراف از قطعنامه ٥٩٨ هرگز اجرايي نشد. دو سال پس از آن تاريخ ما شاهد حمله به كويت توسط عراق و شكل‌گيري فصل جديدي در تنش‌هاي منطقه‌اي بوديم. آخرين مورد از اين درگيري‌هاي منطقه‌اي نيز تنش ميان همسايگان جنوبي ما در خليج فارس است.
در برخي بحران‌ها ديگر نمي‌توان از راهكار صلح‌آميز حرف زد
من فكر مي‌كنم كه بسيار مهم است كه همه ما به اين حقيقت واقف باشيم كه هيچ كدام از بحران‌هاي امروز راهكار غيرسياسي ندارند. هر تنش به يك راه‌حل صلح آميز يا حداقل راهكار سياسي نياز دارد چرا كه براي برخي از بحران‌ها ديگر سخن گفتن از راه‌حل صلح آميز با توجه به اينكه صدها هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند، دير است. در يمن صدها هزار نفر مبتلا به وبا شده‌اند و كشتارهاي دسته جمعي در سوريه را هم بايد به اين مساله اضافه كرد. شما به طرح كوفي عنان، دبيركل پيشين سازمان ملل در سال ٢٠١٢ براي سوريه اشاره كرديد و البته مي‌توانيد به طرح چهارماده‌اي ايران در سال ٢٠١٣ نيز اشاره كنيد كه بعدها در قطعنامه ٢٢٥٤ نيز به عنوان فرمولي براي صلح مدنظر قرار گرفت. اين طرح مبتني بر يك اصل بسيار بنيادين بود: هيچ راه‌حل نظامي براي اين تنش وجود ندارد. اميدوارم همه به اين نتيجه برسند كه هيچ كدام از اين تنش‌ها را نمي‌توان با ابزارهاي غيرصلح‌آميز، با زور و تحميل ايده‌ها حل و فصل كرد. لازم است كه همه ما ذهنيت‌هاي خود را از ذهنيت با حاصل جمع صفر به ذهنيت با حاصل جمع مثبت تغيير دهيم. چرا كه بازي با حاصل جمع صفر بي‌شك به نتايج منفي منتهي خواهد شد و همانطور كه در مذاكرات هسته‌اي ما هم ديديد در گذشته كه اين ذهنيت وجود داشت هم ايران و هم امريكا با متحدانش باختند. (اشاره به ذهنيت امريكا در فاصله سال‌هاي ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٥ و پس از آن تا پيش از ٢٠١٥ كه عملا رايزني‌هاي هسته‌اي منتج به نتيجه نشد) . در نتيجه آن ذهنيت، ما سانتريفيوژهاي بيشتري ساختيم و آنها هم تحريم‌هاي بيشتري وضع كردند. هيچ كدام از طرفين هم در پايان روز برنده نشدند. همين مساله در مورد منطقه ما، سوريه و يمن مصداق دارد. ما بايد به اين درك برسيم كه در تمام اين بحران‌ها، ما يك مكانيسم تعيين كنيم تا همه در آن حضور داشته باشند و بايد قطعا يك مكانيسم جامع باشد. بزرگ‌ترين مشكل ما اين است كه عده‌اي به دنبال فرمول‌هاي حذفي هستند. به دنبال حذف بازيگران و كساني هستند كه دشمن خود مي‌پندارند. در داخل منطقه ما نيز عده‌اي اين توهم حذف ايران را دارند و ببينيد كه نتيجه اين تفكر براي منطقه چيست. ايران در سال ٢٠١٣ طرح چهارماده‌اي را براي سوريه ارايه كرد. در سال ٢٠١٤ طرح چهارماده‌اي را هم براي يمن تهيه و پيشنهاد كرد. هر دو اين طرح‌ها نيز بر يك پايه واحد بودند: پايان دادن به خصومت‌ها، پايان دادن به جنگ.
در مورد يمن به دليل بحران انساني وحشتناكي كه وجود دارد ما درخواست كمك‌هاي انسان‌دوستانه فوري را داديم. در سوريه ما پيشنهاد گفت‌وگوهاي فوري را مطرح كرديم. به هرحال در همه اين بحران‌ها ما به يك گفت‌وگوي جامع نياز داريم. در سوريه به اصلاحات قانون اساسي نياز است و در همه اين پرونده‌ها ما نياز داريم كه به خواست و ميل مردم اين كشورها مراجعه و توجه كنيم. اين مردم اين كشورها هستند كه در مورد آينده خود تصميم‌گيري مي‌كنند. به باور من در همه اين شرايط اين راهكارها است كه جواب خواهد داد. فكر مي‌كنم هرچه زودتر با علم به اينكه هيچ‌كدام از اين تنش‌ها راهكار نظامي ندارند و حذف ديگري ممكن نيست، اين مسير را آغاز كنيم زودتر هم به نتيجه خواهيم رسيد.
امنيت طلبي منطقه‌اي، سياست ثابت ايران
ايران آنقدر بلوغ سياسي دارد كه بداند عربستان سعودي قابل حذف از منطقه ما نيست و من فكر مي‌كنم كه آنها هم بايد به اين بلوغ برسند و بدانند كه نمي‌توانند ايران را از منطقه حذف كنند. فكر مي‌كنم اين مهم است كه همه به اين درك برسند كه خبري از بازي با حاصل جمع صفر نيست و بايد به حاصل جمع مثبت فكر كنيم. در شرايطي كه در اين مسير قرار بگيريم و به سمت جلو حركت كنيم، مي‌بينيد كه ايران هم آماده براي كمك و شركت است. اين مساله هم يك رويكرد ملي در ايران است و مهم نيست كه رييس‌جمهور روحاني دوباره در انتخابات برنده شده باشد يا طرف مخالف او راي آورده باشد. اين رويكرد به دليل مساحت، جغرافيا و نيازهاي ما است. ما به يك منطقه پيراموني امن نياز داريم و همين جا هم از همدردي شما با ملت و دولت ايران قدرداني مي‌كنم. اكنون همه به اين نتيجه رسيده‌اند كه حتي در امن‌ترين كشور منطقه نيز همواره اين احتمال وجود دارد كه تور امنيتي شما هم خراشي بردارد و يك نفر خود را در قلب دموكراسي ما منفجر كند. امنيت ايران ناشي از اين حقيقت است كه ٤١ ميليون نفر در انتخابات اخير پاي صندوق‌هاي راي حاضر شدند و مشاركت ٧٣ درصدي در اين انتخابات به ثبت رسيد. مردم ما نظرات خود را در پاي صندوق‌هاي راي اعلام مي‌كنند و نه با بستن كمربند انتحاري. بنابراين ما به يك محيط پيراموني امن نياز داريم كه اين رويكرد يك اصل بنيادين در سايه هر دولتي در ايران است.
كنايه‌هاي ظريف
در ادامه اين گفتوگو، مجري برنامه با مخاطب قرار دادن مجدد محمد جواد ظريف گفت: شما مي‌گوييد كه تفاوت چنداني در رويكرد حسن روحاني با رقيب محافظه‌كار وي در اين حوزه وجود ندارد اما من اميدوار هستم كه پيروزي دوباره روحاني به معناي اصلاحات بيشتر در ايران و بهبود وضعيت زنان و سايرين باشد.
ظريف در پاسخ به اين اظهارات گفت: فكر مي‌كنم اگر شما در منطقه‌اي زندگي كنيد كه در يك كشور آن مردم در انتخابات شركت مي‌كنند و در كشور ديگري در همان منطقه مردم حتي نمي‌دانند صندوق راي چيست و چه شكلي است و باز در كشور ديگري در همان حوالي زنان حق رانندگي هم ندارند، بنابراين بايد مركز تمركز خود را تغيير دهيد. ما در ايران پيشرفت‌هاي بسيار خوبي در حوزه‌هاي مدنظر شما داشته‌ايم و البته نمي‌گوييم كه كافي است چرا كه همه ما به پيشرفت‌هاي بيشتر در اين حوزه‌ها نياز داريم اما فكر مي‌كنم بهتر است شما در اين قبيل موارد به كشورهاي جنوبي ايران بيشتر دقت كنيد و روي آنها تمركز كنيد.
مجري در ادامه گفت: مي‌دانيد كه ما روي اين كشورها هم در اين حوزه‌ها فشار مي‌آوريم. ظريف در پاسخ گفت: فكر مي‌كنم حتما بايد اين كار را بكنيد.
امنيت عربستان به اندازه امنيت سوريه براي ما مهم است
در پايان اين بخش از نخستين پنل پانزدهمين مجمع اسلو، مجري خطاب به وزير خارجه ايران گفت: فكر مي‌كنم كه شما در انتخابات با بليت اصلاح‌طلبي برنده شديد كه شعار آن گشايش بيشتر در رابطه با جهان بود.
وزيرخارجه كشورمان در پاسخ گفت: آن يك رويكرد حزبي است اما آنچه من به آن اشاره دارم اين است كه در هر رويكرد حزبي، مولفه‌هايي وجود دارد كه از سياست امنيت ملي ما نشات مي‌گيرد و آن هم منفعت زيستن در يك محيط پيراموني امن است. ما به يك محيط پيراموني امن، منطقه خليج فارس امن نياز داريم چرا كه خليج فارس خط حياتي ما است. ما به همسايگاني امن نياز داريم. براي ما امنيت عربستان سعودي به همان اندازه مهم است كه امنيت قطر. امنيت عمان همان اندازه مهم است كه امنيت عراق، سوريه يا كويت. چرا كه بدون امنيت در اين كشورها، ما هم احساس عدم امنيت مي‌كنيم. بنابراين مساله اين نيست كه دولت در دست چه كسي است. من با شما موافق هستم كه رييس‌جمهور روحاني با شعار اصلاح‌طلبي و تعامل با جامعه جهاني برنده اين انتخابات شد و اين ماموريتي است كه از سوي مردم به او داده شده است. بنابراين بخشي از سياست‌هاي وي در حوزه ديپلماسي با توجه به نيازهاي امنيتي ايران در منطقه تعريف خواهد شد.
