ظالمان رژیم اشغالگر قدس بارها به ساحت مقدس مسجد الأقصی تعرض و اقدام به تخریب و آتش زدن این حریم شریف نموده اند و هرسال با نزدیک شدن به روز جهانی مسجد، سخت‌گیری ها و ممانعت از ورود مسلمین را به مسجد بیشتر و اقدام به بستن درب غربی باب المغاربه بر روی مسلمین می‌نمایند.
در آستانه نزدیک شدن به روز شوم جنایت به آتش سوزاندن بخش‌هایی از مسجدالأقصای مسقف در تاریخ 30 مرداد 1348 هجری شمسی (21 آگوست 1969 میلادی) احساس وظیفه است تا با مروری بر واقعه این روز تلخ، فرصتی برای بیداری اذهان مسلمانان از جنایت هتاکانه رژیم اشغالگر قدس آشکار ساخته و ضرورت اتحاد مسلمین را برای رویارویی با سلطه گران رژیم غاصب و اشغالگر قدس را خاطرنشان سازیم.
معرفی اجمالی مسجدالأقصی و مروری بر تاریخچه تحولات بنا و مرمت‌های صورت‌گرفته
در قرآن کریم در سوره « اسراء » آمده است:
«منزه است آن خدایی که بنده خود را شبی از مسجدالحرام به مسجدالأقصی که گرداگردش را برکت داده ایم، سیر داد تا بعضی از آیات خود را به او بنماییم و همانا او شنوا و بیناست.»
مسجدالأقصی در اسلام، دومین مسجد به شمار می‌آید و از نظر درجه اهمیت، پس از مسجدالحرام و مسجد‌النبی قرار می‌گیرد. از آنجا که مسجدالأقصی قبله اول مسلمانان بوده، نزد آنان از جایگاهی والا برخوردار می‌باشد. واقعه معراج پیامبر گرامی اسلام(ص) و نمازگزاردن دیگر پیامبران به امامت ایشان در مسجدالأقصی موجب شده تا محبوبیت این مکان مقدس نزد مسلمانان دوچندان شود.
آنچه به عنوان مسجدالأقصی در قرآن از آن یاد شده، تمام مجموعه مسجدالاقصای مسقف، قبة الصخرة، قبة السلسلة، مصلای مروانی و قبه ها (گنبدها)، محراب‌ها، راه‌ها، چاه‌ها، برکه‌ها، رواق‌ها و پل‌ها را همراه با دیگر بخش‌های باستانی و قدیمی دربر می‌گیرد که بخش مسقف مسجدالأقصی در جنوب این مجموعه واقع شده است. با توجه به اسنادی که از البردی [کاغذ پاپیروس] باقی مانده، خلیفه اموی؛ ولید بن عبدالملک بن مروان در سال‌های بین 90 تا 96 ﻫجری این مسجد را تأسیس کرده است.
مسجدالاقصای مسقف، بنایی مستطیلی است با رواقی بزرگ در میانه آن که مستقیماً به گنبد می‌رسد. از شرق و غرب، سه رواق مسجدالأقصی را احاطه کرده است. طول آن از شمال به جنوب 80 متر و عرض آن از شرق به غرب 55 متر است.
نزدیک به 1300 سال از ساخت مسجدالأقصای مسقف سپری می‌شود و این مسجد با وجود آنکه بارها در اثر زلزله، حمله صلیبیون، تغییر حکومت‌های مختلف دینی، دستخوش ناملایمات شده ولی هیچ‌گاه به اندازه جنایت صهیونیست‌ها در آتش سوزاندن آن مورد ظلم واقع نشده است. در زمان حکومت عباسیان بر اثر زلزله‌ای بخش‌های زیادی از مسجد تخریب ولی بلافاصله در زمان خلیفه مهدی در سال 780 میلادی بازسازی شد. در زمان فاطمیان نیز زمین‌لرزه شدیدی روی داد و بخش‌های بسیاری از بخش مسقف و رواق و نمای بیرونی تخریب شد و در سال 1034 میلادی بازسازی مجدد آن توسط خلیفه فاطمی الظاهر لاعزاز صورت گرفت به طوری‌که سلسله اقدامات ترمیمی و مرمتی توسط هریک از سلاطین در کتیبه های باستانی در مسجد موجود می‌باشد. در زمان سلاطین ایوبی، بخش‌های مسقف مسجدالأقصی به شکل اسلامی آن برگردانده شد.
ایوبیان تلاش ویژه ای در ساخت مسجدالأقصای مسقف داشتند. در این دوران به دستور صلاح الدین، منبری که به فرمان نورالدین زنگی در حلب ساخته شده بود، در مسجدالأقصی نصب شد، ولی این منبر در فاجعه آتش‌سوزی مسجدالأقصی سوخت و از بین رفت.
در زمان سلاطین ممالیک نیز به بازسازی مسجدالاقصای مسقف پرداخته شد و گنبد مسجدالأقصی بازسازی و سپس داخل آن با کاشی و مرمر تزئین شد. عثمانیان نسبت به بازسازی مسجدالأقصی اهتمام ویژه‌ای داشتند. پادشاهان عثمانی بازسازی های بسیاری در این مسجد انجام دادند که بارزترین آن‌ها کارها و دستوراتی بوده که ازجانب سلطان سلیمان خان ملقب به قانونی صادر شده بود.
بعد از عثمانیان، مجلس شورای عالی اسلامی به ریاست حاج أمین الحسینی تشکیل و به طور وسیع به آبادانی و بازسازی مسجدالأقصی پرداخت. این مجلس هیأت‌هایی را از فلسطین به حجاز، مصر، هند، عراق، کویت، بحرین، سوریه و آستانه فرستاد و نیز از عرب‌هایی که به ایالات متحده مهاجرت کرده بودند برای نوسازی بخش مسقف مسجدالأقصی کمک خواست.
مجلس اعلای اسلامی، سقفی را که در قسمت غربی گنبد مسجد در آستانه فروپاشی بود، تخریب کرد و آن را دوباره ساخت و پایه های جدیدی نصب کرد. همچنین سقف چوبی گنبد شرقی را تعمیر و به تقویت پایه های مسجد در قسمت‌های قدیمی تر پرداخت. علاوه بر این با پیگیری‌های این مجلس قوس‌ها، ایوان‌های شرقی، قبله و قسمت غربی تزیین شدند و در مرحله بعد، جانب شرقی مسجد تخریب و نوسازی گردید.
فاجعه به آتش کشیدن مسجدالأقصی (در تاریخ 21/8/1969م)
ساعت هفت صبح پنج‌شنبه 21/8/1969 میلادی ( سی‌ام مرداد سال 1348 هجری شمسی) برای شهر قدس و مسجد و ساکنان عرب آن و مسلمانان ساعت شومی بود، چرا که جنایتکاری اسرائیلی به نام دنیس مایکل ولیم روهان به آستان مسجدالأقصای مسقف تجاوز کرد و آن را به آتش کشید. در این آتش سوزی، مساحتی نزدیک به 1500 مترمربع از مسجد در آتش سوخت. در این واقعه، منبر باستانی که شهید نورالدین محمود زنگی دستور ساخت آن را برای نصب در مسجدالأقصی داده بود، سوخت. این منبر همان منبری است که سلطان ناصر صلاح الدین یوسف بن ایوب پس از اینکه قدس را به سال 583 ﻫجری از دست صليبيان آزاد کرد به مسجدالأقصی آورد.
مسجد عمر، محراب زکریا، مقام اربعین، سه رواق مسجد همراه با پایه‌ها و قوس‌های آن‌ها و قوس حامل بر قبة‌الأقصی و پایه های اصلی ای که گنبد مسجد بر آن‌ها قرار داشت، آتش گرفتند و سقف مسجد فرو ریخت. تزیینات آن از بین رفت و بخش‌هایی از گنبد چوبی داخل مسجد، محراب، دیوار قبله، سنگ‌های مرمر، بکار رفته در درون مسجد، پنجره از جنس گچ و شیشه رنگین، فرش‌ها، سوره اسراء که از بالای محراب کاشیکاری و طلاکاری شده بود و... از بین رفتند.
فلسطینیان از قدس و تمامی شهرها و روستاهای فلسطین برای نجات دومین مسجد و سومین حرم شریف سرازیر شدند، اما نخستین دسته های جمعیت وقتی به مسجد رسیدند، متوجه شدند سربازان اشغالگر، درهای مسجد را بسته‌اند و آتش اشغالگران تمام مسجد را در بر گرفته است.
تلاش اهالی قدس برای اطفای حریق مسجدالأقصی
گروه‌های غاصب هم برای مشارکت در اطفای حریق به حیاط مسجد وارد شدند، اما تلمبه هایی که از چاه، آب می‌کشید از کار افتاده بودند و در این میان آتش نشانی شهرداری هم هیچ اقدامی برای خاموش کردن آتش انجام نمی‌داد. بعضی معتقدند آتش‌نشانان به جای آب، بنزین بر روی آتش و شعله ها می‌ریختند.
آتش‌نشانی‌های شهرداری‌های شهرهای فلسطین اشغالی از الخلیل و بیت لحم و جنین و رام‌الله و بیره و طولکرم از راه رسیدند، اما رئیس آتش نشانی شهرداری قدس مانع ورود آتش نشان‌های عرب به مسجد می‌شد، اما سرانجام رئیس آتش‌نشانی الخلیل بر او غالب شد و موفق به اطفای حریق مسجدالأقصی گردید. در این فاجعه شوم، بیش از سی هزار فلسطینی در مسجد گردهم آمده بودند.
مشخصات کامل منبر نورالدین زنگی
منبر نورالدین زنگی معروف به منبرصلاح الدین از مشهورترین منبر‌های باستانی در شهر قدس و مسجدالاقصای مسقف بود. منبری که نورالدین محمود زنگی دستور ساخت آن را داد و صلاح‌الدین یوسف بن ایوب آن را در مسجدالأقصی حاضر کرد، تحفه‌ای باستانی- اسلامی است که مسلمانان را به یاد روز پیروزی و فتح‌المبین می‌اندازد.
این منبر از جنس چوب «الارز» بوده و مزین به تزئیناتی از جنس عاج و صدف بود. المقریزی گفته است مانند آن در اسلام ساخته نشده است.
آنطور که از تصاویر قدیمی این منبر معلوم است، تنکز ناصری، نائب شام در سال 731ﻫجری اصلاحات و ترمیم هایی روی آن انجام داده است. این نکته را می‌توان از شیپوری که در بالای منبر قرار دارد و معروف به شعار امیر تنکز است، دریافت.
منبر نورالدین زنگی در اواخر قرن 19 میلادی
کتابت های باستانی در پیرامون این منبر حکاکی شده بود که متن کامل آن در کتاب تاریخ مجموعه مسجدالأقصی قابل دسترس است. و تنها متن نقش بر روی گنبد و منبر آن به شرح ذیل بوده است:
نقشی بر روی گنبد
به نام خداوند بخشنده مهربان. خداوند به عدل و احسان و اطعام نزدیکان دعوت می‌کند و از فحشا و منکر و بدی باز می‌دارد، شما را پند می‌دهد، باشد که پند گیرید. زمانی که با خدا عهد می‌بندید به عهد خود وفادار باشید و ایمان را بعد از استحکام آن نشکنید و خدا را میزان قرار دهید، خداوند آنچه را که نمی‌دانید می‌داند، نباشید مانند کسی که رشته اش پاره شد بعد از استحکام آن، گروهی از امتی هستید که همانا شما را خداوند می‌آزماید تا در روز قیامت به شما آشکار شود آنچه در آن اختلاف داشتید، خدا اگر بخواهد شما را امتی واحد می‌گرداند و لکن...
نقشی بر در منبر
ابوظاهر جلی که خدایش بیامرزد آن را ساخت. آن را سلمان‌بن معالی که خدا او را بیامرزد، ساخت. آن را حمیدبن ظاهر که خدایش بیامرزد، ساخت. آن را فضایل و ابوالحسن دو پسر یحیی الحلبی که خداوند ایشان را رحمت کند، ساختند.
آثار باقیمانده از منبر نورالدین زنگی
واکنش کشورهای اسلامی بعد از فاجعه به آتش کشیدن مسجدالأقصی
اقدام شوم صهیونيست‌ها در به آتش كشيدن مسجدالاقصي به صورت يك فاجعه ديني مطرح و واكنش بين المللي را به ويژه در جهان اسلام به همراه داشت به طوری‌که در مهر همان سال، سازمان كنفرانس اسلامي با شركت سران كشورهاي اسلامي در شهر رباط پايتخت مراكش تأسیس شد.
تأسيس سازمان كنفرانس اسلامي به عنوان جلوه اي از اتحاد و تشكل دولتهاي اسلامي، مرهمي بر اين زخم بود؛ هر چند كه در تأسيس هدايت و سازماندهي اين كنفرانس چهره هائي مانند شاه ايران و ملك فيصل عربستان، نقش اصلي و شاخص را داشتند.
موجوديت سازمان كنفرانس اسلامي در پايان اولين نشست سران دولتهاي اسلامي در مهر 1348 در رباط، فی نفسه اقدام شایسته و بجایی بود ولی پشت پرده این سازمان که با میزبانی پادشاه پيشين مراكش و محمد رضا پهلوي شاه وقت ايران صورت گرفت به‌نوعی به حاشیه بردن جنایت صهیونیست‌ها و خاموش کردن شعله خشم مسلمانان بود چرا که برگزاری این اجلاس خنثي، بدون واكنش شدید به جنایات ظالمان اسراییلی بود.
با وجود اقامت حضرت امام خميني (ره) در نجف، ایشان واكنش تندی نسبت به اقدام صهيونيست‌ها در آتش زدن مسجدالاقصي نشان دادند و اقدام جنايتكارانه صهيونيست‌ها و تشكيل اجلاس رباط و سياست‌هاي رژيم شاه را مورد انتقاد شديد قرار دادند. ایشان به عنوان مرجع عالیقدر ديني از كليه مسلمانان خواستند كه صفوف خود را در برابر دشمنان متحد سازند. حضرت امام اعتقاد داشتند برگزاری كنفرانس اسلامي رباط خدمتي به سود مسلمانان نکرد و بیشتر به نفع دشمنان اسلام بود چرا که بعضي از شركت كنندگان در اين كنفرانس نيت صادقانه نداشتند. و در سال‌های اخیر این آینده نگری و بینش عمیق امام عزیز جامه عمل به خود پوشانده و چهره خبیث دلسوزان آن دوران همانند عربستان عیان شده است.
حضرت امام فرموده بودند تا زماني كه فلسطين اشغالی آزاد نشده است مسلمانان مسجدالاقصي را نبايد تجديد بنا كنند. بگذارند جنايت صهيونيسم همواره در برابر چشمان مسلمانان مجسم باشد و ماية حركتي براي آزادي فلسطين گردد.
واکنش‌های دیگری از سوی مراجع دینی علی الخصوص زعیم عالیقدر حضرت آیت الله حکیم (ره) در بیست و هشتم مهرماه سال 1348 هجری شمسی و در پیام کتبی ایشان به کنفرانس اسلامی منعقده در عمان راجع به آتش سوزي مسجدالاقصي صورت گرفت که سراسر مطالب آن قابل تأمل و حائز اهمیت است ولی بخشی از اهم آن به شرح ذیل می‌باشد: « ... به طور آشکار احساس می‌کنم که مسلمانان امروز بیش از هر وقت دیگری نیازمند یک تفکر صحیح درباره حقیقت تلخی هستند که ملل مسلمان با آن روبرو شده اند. به‌نظر من باید درباره این موضوع تجدید نظر کامل و همه جانبه به عمل آید، چه از نظر فکری و چه از جنبه سیاسی و اجتماعی و باید این مسأله را به مثابه یک فاجعه جانگدازی که متوجه همه مسلمانان شده است، مورد اررزیابی و بررسی قرار دهند.
بدون شک این فاجعه، محصول خیانت و انحراف کامل مسلمان نماهایی است که با کمال تأسف با دشمنان استعمارگر در بوجودآمدن و تحکیم ریشه‌های آن همکاری کرده و از خداوند و رسالت محمدی (ص) قطع رابطه کرده‌اند. همه مسلمانان اعم از زمامداران و توده مردم باید به سوی خداوند و صراط مستقیم او برگردند و اساس زندگی خود را بر روی پایه‌های تعالیم و قوانین اسلامی استوار سازند و اوضاع اجتماعی و داخلی را آنچنان به شکل اسلامی درآورند که مورد توجه خداوند است.
همه مسلمانان با روح و ایمان خالصانه و تکمیل و تقویت همه نیروها و امکانات برای اعاده همه سرزمین های اشغال شده به دار الاسلام بکوشند و با تمام قوا در راه آزادی بیت‌المقدس و مسجدالأقصی مجاهده کنند و دست صهیونیست های تبهکار را از این مرکز مقدس کوتاه سازند چرا که آنان امروز با قدم های آلوده خود وارد این مکان مقدس شده و احترام آن را نادیده گرفته اند.
زمامداران جهان اسلام بدانند که آزادی قدس شریف و سرزمین‌های اشغالی فقط یک راه دارد و آن اینکه روش واحد و قاطعی را در بیرون راندن نیروهای اشغالگر و غاصب و متجاوز در پیش گیرند و هرگونه طرح دیگری را با قاطعیت تمام رد نمایند و هرگز با اتلاف وقت تسلیم شرایط موجود نشوند» و در پایان تأکید فرموده اند که مسأله فلسطین و به ویژه بیت المقدس یک مسأله اسلامی است.
واقعیت پشت پرده آتش‌سوزی مسجدالأقصی بسیاری از شاهدان ماجرا اشاره به این واقعیت داشتند که آتش سوزی مسجدالأقصی، توطئه‌ای برنامه ریزی شده توسط اسرائیل غاصب بوده است چرا که قطع آب، تأخیر در راه اندازی موتورهای پمپ آب و جلوگیری از ورود گروه های آتش نشانان دیگر شهرهای فلسطینی، مؤید این مطلب است.
در همان شب رژیم متجاوز اسراییل علت آتش سوزی را ناشی از اتصال سیم های برق و مشکل الکتریکی اعلام کرد که منجر به واکنش اهالی قدس گردید، لذا به منظور جلوگیری از تظاهرات ایشان، تمام نقاط دسترسی به مسجد را مسدود و منع رفت و آمد را در شرق بیت المقدس برقرار نمود. روز بعد از واقعه، دنیس مایکل روهان مقصر و مسئول آتش سوزی شناسایی و در 23 اوت دستگیر می‌شود. اسراییل برای جلب توجه اذهان عمومی، روهان را یک غیر یهودی و گردشگر استرالیایی معرفی نمود. در دادگاهی روهان به اقدام خود مبنی بر ارتکاب جرم اعتراف نمود و بعدها به استرالیا تبعید و در سال 1995 میلادی درحالیکه مبتلا به بیماری روانی بود به هلاکت رسید. در واقع روهان یک عامل صهیونیست ها بود، به طوری‌که مقامات اسرائیل او را دستگیر، محاکمه و ترتیبات ویژه ای برای تبعید او فراهم آوردند.
دنیس مایکل روهان، مقصر آتش سوزی مسجدالأقصی
نکته قابل تأمل اینکه از گلدا مایر نخست وزیر وقت اسراییل در مورد به آتش کشیده شدن مسجدالأقصی و مسایل اعراب در سال 1969 اینچنین نقل شده: "من تمام شب از ترس و وحشت اینکه اعراب از همه جا به اسرائیل حمله کنند خواب نداشتم، اما در روز بعد با طلوع خورشید متوجه شدم که ما می توانیم هر چیزی که ما می خواهیم انجام دهیم ".
تهیه کنندگان این نوشتار به عنوان کارشناسان مسایل فلسطین و مسجد الأقصی به استحضار صاحبنظران و علاقمندان مسایل فلسطین می‌رسانند که مطالبی پیشتر در خصوص واقعه آتش‌سوزی در مسجدالأقصی از افرادی مسلمان نماها نظیر "شیخ تیسیر رجب التمیمی" نقل شده که با توجه به آشکار شدن چهره واقعی و منافقانه التمیمی در مسایل سیاسی، نباید بدانها استناد نمود. و برای تحقیق و بررسی حقایق این فاجعه شوم به مطالب و سخنرایی ها و پیام های و واکنش‌های حکیمانه و خردمندانه بزرگانی نظیر حضرت امام خمینی (ره)، بیانات و دیدگاه‌های مقام معظم رهبری )مدظله العالی( و همچنین پیام ارزشمند و تاریخی حضرت آیت الله حکیم (ره) عنایت و بذل توجه نمود.
در پایان فیلم‌های موجود از فاجعه آتش سوزی مسجدالأقصی در زمان وقوع حریق و اطفای آن تقدیم حضور می‌گردد.
به امید آزادی قدس شریف
سید شهرام فرهانیان- دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری، مترجم و شاغل در سازمان بازرسی کل کشور
سمر عاطفی- دانش آموخته کارشناسی ارشد عمران، کارشناس فنی شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران
------------------------------------------
منابع:تاریخ مجموعه مسجدالأقصی/ تألیف: محمد هاشم موسی غوشه؛ مترجمان: سید شهرام فرهانیان، هودسا عاطفی – قم، نشر ادیان، 1390
گزارشگر: خسروشاهی، سید هادی/ فلسفه و کلام: درس‌هایی از مکتب اسلام، سال یازدهم، شماره 8
