نگاهی جامعه شناختی به راهپیمایی شیعیان در اربعین حسینی
«زیارت» یکی از مهم‌ترین عناصر هویت شیعیان است. شاید هیچ گروه دینی به اندازه شیعیان به زیارت به مثابه یک «کنش جمعی دینی» تأکید نداشته باشد. سنت دینی تشیع سرشار از آموزه‌هایی است که زیارت را توصیه کرده است و برای آن آدابی برشمرده‌اند. در این میان، زیارت امامان معصوم شیعه(ع) و بویژه زیارت حضرت امام حسین(ع) همواره از اهمیت چشمگیرتری برخوردار بوده است. بخش مهمی از این اهمیت به ماهیت قیام آن حضرت بازمی‌گردد. زیارت امام حسین(ع) برای شیعیان به معنای تأکید بر آرمان‌هایی است که آن امام بزرگوار برای دفاع و پاسداشت‌شان قیام کرده و خود، خانواده و یاران مظلومش را به کربلا گسیل کرد. از این نظر، زیارت و سوگواری برای امام حسین(ع) همواره با کیفیت‌هایی از اعتراض و حماسه همراه است؛ اعتراض به همه آنچه ظلم و انحراف تصور می‌شود.
اربعین و مشاهده پذیری شیعه
آئین زیارت اربعین که به صورت سنتی با پیاده‌روی همراه بوده است، اوج نمایش این کیفیت‌ها است. از دیرباز تاکنون شیعیان مناطق مختلف، در روزهای نزدیک به اربعین، خود را با پای پیاده به کربلا رسانده و مظلومیت امام سوم خود را فریاد می‌زدند و با این روش اعلام می‌کردند که برای تحقق همه آنچه شهیدان کربلا به دنبالشان بودند، آماده‌اند. اینکه سوگواری شیعیان از گوشه منازل و مساجد به کف خیابان کشیده می‌شود و جاده‌ها را در بر می‌گیرد، نشان می‌دهد که ماهیت اولیه و اصلی این پیاده‌روی، مشاهده‌پذیری و تظاهر آن است. سوگواری همراه با پیاده‌روی و شعار «لبیک یا حسین» با جمعیت باشکوهی از کنشگران شیعه فراملیتی امکان دیده و شنیده شدن را برای شیعیان فراهم می‌آورد. از نظر اندیشمندان علوم‌اجتماعی«دیده شدن» یا «مرئیت» یکی از شیوه‌های مبارزه اقلیت‌های مذهبی، فرهنگی، قومی و اجتماعی برای کسب حقوق بیشتر یا به رسمیت شناخته شدن است. پیاده‌روی اربعین، شیعه را برای جهانیان مشاهده‌پذیرتر کرده است. اگرچه عقلانیت و معنویت و نیز تاریخ باشکوه شیعه، به این گروه دینی وجاهت و مقبولیت جهانی داده است و در سراسر جهان شیعیان، گروه معتدل و متعادل با فرهنگی پسندیده شناخته می‌شوند ولی سوگواری اربعین، شیعه و آموزه‌های آن را رسانه‌ای‌تر کرده است.
اربعین ویترینی از توان فرهنگی، ادبی، هنری، اقتصادی، انسانی و اخلاقی شیعه است که هم اسباب افزایش اعتماد به نفس شیعیان را فراهم می‌آورد و هویت سرشار از مقاومت و تلاش شیعیان را آشکار می‌کند و هم بدخواهان و دشمنان آنان را مأیوس می‌کند. از نظر دیگر، تجمع اربعین و مشاهده‌پذیر شدن شیعیان سبب شده است تا پژوهشگران زیادی در این زمینه مطالعه کنند. شمار زیادی از مطالعات جهانیان درباره شیعه از این مشاهده‌ها آغاز شده است.
تجمع اربعین و بازسازی نظام ارزشی و اخلاقی شیعهاز نظر جامعه‌شناسان «آیین‌های اجتماعی» به‌دلیل گردهم آوردن در کنار یکدیگر زمینه توافق و تأکید بر ارزش‌های اخلاقی و باورهای مشترک را دوباره فراهم می‌کند. بر اساس این چارچوب نظری، تجمع میلیون‌ها نفر در اربعین، زمینه و امکان بازسازی نظام ارزشی، اخلاقی و نیز اعتقادات را برای شیعیان فراهم می‌آورد. شیعیان از این گردهم‌آمدن به مثابه ویترینی برای نمایش باورهای خود و نیز نظام ارزشی خود بهره می‌برند. سنت دینی خود را مرور می‌کنند، باورداشت‌های مذهبی خود را دوباره با هم به اشتراک می‌گذارند و به همدیگر یادآوری می‌کنند که از چه پیشینه و سنت اخلاقی و ایمانی‌ای برخوردارند. این یادآوری و تکرار، اسباب تقویت و افزایش فشردگی باورها و اخلاق در میان شیعیان می‌شود. بدین‌سان تجمع اربعین به عمیق‌تر شدن میدان عمل به معتقدات اخلاقی مورد قبول شیعیان می‌انجامد.
در این تحلیل در حقیقت اربعین به مثابه یک «نهاد» با تولید ارزش‌ها، قواعد هنجاربخش و کنش‌های مشترک به تعمیم‌پذیر کردن الگوها، رفتارها و نقش‌ها به همسان‌سازی آگاهی افراد کمک کرده و نظام باورداشت‌های آنان را تقویت می‌کند.
افزایش پیوستگی اجتماعی شیعیان
اگر کسی راهپیمایی اربعین را تجربه کرده باشد یا دست‌کم روایت‌های سوگواران اربعین را دیده باشد، می‌داند که در این همایش بزرگ، ملیت‌های برساخته و محصول انسانی به کناری نهاده شده‌اند و افراد از هر قومیت و ملیتی مشارکت می‌کنند. در این تجمع بزرگ انسانی زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلفی حضور دارند. چیزی که این افراد را به هم پیوند می‌دهد باورداشت‌های مشترک شیعی است. هیچ چیز به اندازه باورداشت‌های مذهبی نمی‌تواند افراد را به هم پیوند بزند. مشابهت‌های مذهبی با برقراری نوعی روابط عاطفی مثبت سبب نزدیک‌شدن افراد به همدیگر و انسجام و یکپارچگی بین مشارکت‌کنندگان می‌شود. آنها تفاوت‌های میان خود را نمی‌بینند. همبستگی و یگانگی‌ای که از طریق همانندی در احساسات و تبعیت از نظام‌های ارزشی واحد و افزایش فراگیری در توافق اخلاقی احساسات و تبعیت از نظام‌های ارزشی واحد محقق می‌شود می‌تواند کنشگران را با هم پیوند دهد.
برای مشارکت‌کنندگان اربعین، نه زبان اهمیت دارد و نه نژاد و ملیت، آنان شیعیان سوگواری هستند که به زبان‌های مختلف حقیقت واحدی را فریاد می‌زنند. همه‌چیز جز این حقیقت واحد رنگ می‌بازد. آنان همدل و همصدا ظلم و بی‌عدالتی و انحراف و بدعت را انکار می‌کنند و از مقاومت و دفاع از دین و ارزش‌های دینی سخن می‌گویند.
پرهیز از آسیب‌ها
وضعیت‌های فرهنگی در کنار همه کارکردهای مثبتی که برای جوامع دارند، ممکن است آسیب‌ها و گاه کژکارکردهایی هم داشته باشند. اربعین و تجمع انسانی سوگواران حسینی با آن کارکردهای مثبتی که دارد، ممکن است آسیب‌هایی هم به همراه داشته باشد که باید آنها را کنترل کرد. دو نمونه از این آسیب‌ها اینها هستند؛اربعین به همان اندازه که می‌تواند به انسجام درونی شیعیان کمک کند، می‌تواند زمینه را برای تمایزات مذهبی میان شیعیان و دیگر گروه‌های اسلامی فراهم کند. برخی با بی‌توجهی با مقایسه تجمع شیعیان در کربلا با تجمع مسلمانان در حج، زمینه را برای این تصور نادرست فراهم می‌کنند که حج برای مسلمانان و اربعین برای شیعیان است. آنان با نوعی به رخ کشیدن، با پر رنگ کردن شکوه تجمع اربعین آن را در مقابل حج قرار می‌دهند. این می‌تواند بسیار خطرناک باشد. هم حج و هم اربعین موقعیت‌های فرهنگی مسلمانان هستند و نمایشگر توانمندی همه مسلمانان و جهان اسلام. کسی نباید اربعین را اسبابی برای تحقیر و تفرقه سازد. اربعین میدانی است برای حضور همه اقوام و گروه‌های دینی آزادیخواه. نکته دیگر اینکه حضور در اربعین و مشارکت در راهپیمایی اربعین، یک کنش دینی است. باید با اخلاق و حضور معنادار آموزگاران و مبلغان دینی همراه باشد. از اینکه این راهپیمایی به یک جشنواره تبدیل شود باید پرهیز کرد.
* جامعه‌شناس دین و اخلاق
این یادداشت نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
