پروژه سرویس‌های بهداشتی بیشتر از ۱۵ سال است که در ایران به شوخی گرفته شده، از همان موقع که اسفندیار رحیم مشایی، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بود و از ساخت «یک هزار سرویس بهداشتی در هر ۲۵ کیلومتر از جاده‌های ایران و سرویس‌های فوق‌العاده پاکیزه‌ای که اگر عسل روی کف آن ریخته شود، از خوردن آن منصرف نمی‌شوید»، سخن گفت.
به گزارش ایسنا، سرویس‌های بهداشتی که سازمان ملل متحد سعی دارد با اختصاص یک روز از تقویم جهانی به آن، چهار میلیارد و ۵۰۰ میلیون انسان محروم از این نیاز ابتدایی، اما ضروری را با به رخ کشیدن همه ابداعات، اختراعات، کمپین‌ها و برنامه‌های فرهنگ‌سازی متوجه کند، در ایران اما به گِره کوری تبدیل شده که هیچ یک از متولیان آن حاضر نیستند برای باز کردن این گِره، انرژی، وقت و اعتبار بگذارند و این معضل، خاری شده که به چشم گردشگری ایران فرو رفته است.
طبیعت بهتر از توالت ایرانیمسعود عبداللهی ـ راهنمای آلمانی زبان ـ از تجربیاتش در مواجهه با گردشگرانی سخن گفته که اظهارنظرهایی درباره سرویس‌های بهداشتی در ایران داشته‌اند. به گفته او، بیشتر گردشگران اکراه دارند از دستشویی‌های ایرانی بویژه بین راهی استفاده کنند و برخی از آنها حتی طبیعت را به این اماکن ترجیح می‌دهند، یعنی تا این حد نارضایتی وجود دارد و این باعث شرمندگی است.
این راهنمای گردشگری متذکر شد؛ سنِ بیشتر گردشگران خارجی که به ایران سفر می‌کنند، بالا است، درحالی که سیستم سرویس‌های بهداشتی ایرانی به گونه‌ای ساخته شده که متناسب با نیاز این افراد نیست. گردشگران خارجی به سرویس‌های ایرانی عادت ندارند، محیط بیشتر آنها لغزنده و خیس است و یا مانعی مثل پله وجود دارد که استفاده از این مکان را برای افراد سن بالا و همچنین آن‌هایی که از عصا و یا ویلچر استفاده می‌کنند، تقریبا غیرممکن کرده است.
او با بیان این که در سرویس‌های ایرانی به هیچ‌وجه افراد معلول و کم‌توان و کودکان درنظر گرفته نشده‌اند، گفت: سرویس‌های فرنگی بیشتر نمادین هستند و فقط بارِ یک اسم را به دوش می‌کشند، چون معمولا قابل استفاده نیستند. نشیمن‌گاه این سرویس‌ها معمولا تمیز نمی‌شوند و خارجی‌ها ترجیح می‌دهند از آن استفاده نکنند.
توالت‌هایی که جان گردشگر را به خطر انداختهاندرییس پیشین هیات مدیره جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی سپس به ضریب ایمنی سرویس‌های بهداشتی که تا کنون برخی گردشگران خارجی را به دردسر انداخته و دچار آسیب جسمی کرده اشاره کرد و افزود: برخی از این اماکن به خاطر نداشتن روشنایی و تاریک و تنگ بودن فضا، حادثه‌آفرین شده‌اند. مواردی بوده که پله‌های این سرویس‌ها که اغلب هم محیطی لغزنده دارند، باعث آسیب جسمی شده، گاهی هم دستشویی‌ها درست ترمیم نمی‌شوند، قفل درها معمولا خراب است که این قضیه مخاطراتی به همراه داشته.
او با اشاره به تاثیر امنیت بر حفظ و توسعه گردشگری، اظهار کرد: پس از شاخص امنیت، این بهداشت است که سطح استاندارد گردشگری یک کشور را تعیین می‌کند؛ این دو موضوعی است که جهان نسبت به آنها نه تنها حساسیت دارد، بلکه برای ارتقاء آنها گام برمی‌دارد؛ در حال حاضر بهترین هتل‌های جهان آن‌هایی هستند که حمام و سرویس بهداشتی پاکیزه دارند و سرویس خواب‌شان همیشه نظافت شده است، چرا که بیشتر گردشگران مخصوصا اروپایی‌ها نسبت به باکتری و میکروب حساسیت دارند و اگر در این‌باره احساس ناامنی کنند، اثر تبلیغی منفی برای مقصد خواهند داشت.
وی همچنین اضافه کرد: در دستشویی‌ها اغلب دستمال توالت وجود ندارد، یا اگر هست، سطل زباله‌ای برای آن نیست و جالب آن که در این اماکن معمولا روی کاغذی نوشته شده، داخل چاه توالت، دستمال نیاندازید!
عبداللهی ادامه داد: یکی از مواردی که گردشگران خارجی نسبت به آن اخیرا زیاد شکایت می‌کنند، نبود مایع شوینده دست و آب گرم در سرویس‌های بهداشتی و خرابی شیرآلات است. این مورد به شدت در سایت تاریخی و جهانی «پرسپولیس» توی ذوق می‌زند. در سایر سرویس‌های بهداشتی هم وضع تقریبا به همین شکل است، بیشتر شیرآلات یا کار نمی‌کنند یا استاندارد نیست.
او درباره وضعیت سرویس‌های بهداشتی در سایت‌های گردشگری و جهانی ایران و همچنین مبادی چون فرودگاه‌های بین‌المللی و پایانه‌ها، گفت: در کل، استاندارد جهانی در سرویس‌های بهداشتی ایران رعایت نمی‌شود. مکان مهمی چون فرودگاه، سرویس‌های بهداشتی استانداردی ندارد، نه تنها از نظر محدودیت تعداد و رعایت نشدن نظافت و بوی نامتبوعی که دارد، بلکه به لحاظ نشانه‌گذاری و تابلوهایی که آن را در دسترس قرار می‌دهد هم ایراد دارد. علاوه‌بر اینها، محیط‌شان هم برای کودکان و افراد معلول و با شرایط جسمی سخت، آماده نشده است.
وی افزود: این وضعیت در سایت‌های تاریخی و جهانی نیز وجود دارد، شاید از بین همه آنها دو سایت تاریخی دخمه و آتشکده زرتشیان در یزد است که سرویس‌های بهداشتی پاکیزه‌ای دارند و در بین راهی‌ها، فقط یک مجموعه در اتوبان تهران - قم را می‌توان مثال زد که با ایجاد فضای گُل‌کاری و پشتکار برای تمیز نگه داشتن، قابل الگوبرداری است.
این راهنما همچنین به نکته‌ای اشاره کرد که در نظام گردشگری ایران با توجه به برنامه‌ریزی برای جلب گردشگرانی از فرهنگ‌های مختلف، مغفول مانده و بی‌اهمیت جلوه داده شده که درباره آن، اظهار کرد: در بین سایت‌های تاریخی که گردشگران خارجی معمولا از آن بازدید دارند، تنها کلیسای وانک اصفهان و یک هتل ۵ ستاره قدیمی در تهران است که جایگاهی اختصاصی برای استفاده ایستاده آقایان دارد. حتی هتل‌های ۵ ستاره کشور هم چنین جایگاهی ندارند، چه برسد به بین راهی‌ها؛ این در حالیست که بیشتر کشورهای اسلامی حتی در سرویس‌های بهداشتی عمومی، چنین فضایی را ایجاد کرده‌اند.
عبداللهی با انتقاد به تعداد اندک سرویس‌های بهداشتی در ایران بویژه در بین راه، گفت: محدودیت زیادی از این نظر داریم، درحالی که سن گردشگران خارجی که به ایران سفر می‌کنند معمولا بالا است و مکرر به دستشویی نیاز پیدا می‌کنند. از طرفی برخی گردشگران مثل چینی‌ها با توجه به ساختار فیزیولوژیکی بدن‌شان بیشتر از سرویس بهداشتی استفاده می‌کنند و از آنجا که ایران قصد دارد گردشگران بیشتری را از این کشور جذب کند، باید به این مساله مهم، اهمیت بیشتری نشان دهد و در مسیرهای طولانی و البته کویری که گردشگران آب بیشتری می‌نوشند، تعداد سرویس‌های بهداشتی را افزایش دهد.
او همچنین به وضعیت سرویس‌های بهداشتی ایجاد شده در کنار مساجد بین راه اشاره کرد و افزود: انتظار می‌رود از آن استفاده می‌کنند به بهداشت اهمیت بیشتری داده شود، در این مجموعه‌ها معمولا توالت فرنگی وجود ندارد و اگر بناست چنین امکانی ایجاد شود، باید برای آن نظافتچی در نظر بگیرند، چون اگر این توالت‌ها تمیز نشوند، به هیچ وجه قابل استفاده نیستند. البته اغلب، کَفِ این توالت‌ها نظافت می‌شود، اما خودشان نه.
عضو جامعه راهنمایان تور سپس بیان کرد: شاید مهمترین مساله سرویس‌های بهداشتی در ایران در کنار بهداشت ضعیف آنها، به کار نگرفتن نظافتچی باشد، چرا که بیشتر دستشویی‌ها به هر دلیل خوب نظافت نمی‌شوند و معمولا نظافتچی وجود ندارد یا اگر دارد، برخورد درست با مراجعه کننده و مخصوصا گردشگر خارجی را نمی‌داند و مسبب سوءتفاهم‌هایی می‌شود، موردی بوده که گردشگر به خاطر نداشتن پول خُرد، ۲۰ هزار تومان به نظافتچی پرداخت کرده و سوءتفاهمی ایجاد شده و نظافتچی هم باقی پول را برنگردانده است. اغلب آنها، بهداشت شخصی‌شان را رعایت نمی‌کنند. بیشتر سرویس‌ها نه تنها امکانات اولیه در اختیار ندارند، که بوی بسیار نامتبوع‌شان مانع مراجعه گردشگر می‌شود.
عبداللهی تاکید کرد: اگر مسیر گردشگر تعریف می‌کنیم، بهتر است به موضوع نظافتچی هم اهمیت دهیم و افرادی به این منظور بکار گرفته شوند که لباس فرم مشخصی داشته باشند تا گردشگر بداند قرار است از که خدمات بگیرد و به چه شخصی و چه میزان پول بدهد.
سیستم توالت ایرانی بیشتر ناقل بیماری است تا...بابک کیانپور ـ راهنمای تورهای آمریکایی و فرانسه زبان نیز به اظهار نظر گردشگران‌اش درباره توالت‌های ایرانی پرداخت و به این نکته اشاره کرد که بیشتر گردشگران خارجی، به سرویس‌های ایرانی، توالت تُرک می‌گویند که احتمال دارد چون اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها به این کشور زیاد سفر می‌کنند، این مدل را اولین‌بار آنجا دیده‌اند.
او در ادامه اظهار کرد: برای گردشگرانی که به ایران سفر می‌کنند، همیشه این سوال مطرح است که چرا توالت‌های ایرانی اینقدر خیس و آلوده هستند. با توجه به سیستمی که آنها در توالت‌های فرنگی دارند و امکاناتی که برای رعایت بهداشت و حفظ سلامتی در این مکان معمولا درنظر می گیرند، معتقدند؛ سیستم طهارت فعلی در سرویس‌های بهداشتی ایران بیشتر ناقل بیماری است تا رعایت بهداشت.
این راهنمای گردشگری به اظهارات یکی از گردشگران فرانسوی‌اش که پزشک است، اشاره کرد و به ایسنا گفت: «توالت‌های ایرانی به شکلی ساخته شده‌اند که به سرعت و بیشتر انواع بیماری را بین صدها انسان در طول روز انتقال می‌دهند، این سرویس‌ها همسطح با زمین ساخته شده‌اند و میکروب را به سریع‌ترین شکل ممکن به محلی انتقال می‌دهد که ما روی آن راه می‌رویم و این آلودگی را به محیط‌های دیگری همچون داخل اتومبیل، هتل، رستوران و حتی خانه جابجا می‌کنیم».
این پزشک فرانسوی همچنین معتقد بود: «استفاده از شلنگ و شیرِآب توالت که با دست و بدن ما در تماس است ـ درحالیکه قبلا افراد دیگری از آن استفاده کرده‌اند ـ خودش عامل انتقال بیماری است». این موضوع را بارها گردشگرانی که در زمینه پزشکی تخصص‌هایی داشته‌اند، متذکر شده‌اند.
وی ادامه داد: بهداشت در توالت های فرنگی در مجموعه‌های بین راهی اصلا رعایت نمی‌شود و فلاش آنها اغلب کار نمی‌کند و یا ضعیف است. دستمال کاغذی هم معمولا در این اماکن وجود ندارد. مشکل دیگر اماکنی هستند که اتفاقا دستمال کاغذی دارند، اما از نوع غیرقابل تجزیه در آب، الگویی که سال‌هاست دنیا آن را تغییر داده و اهمیت ندادن ما به آن فقط مایه دردسر بوده است، چون گردشگر خارجی با این تصور که دستمال قابل تجزیه در آب است، آن را داخل چاه توالت می‌اندازد.
کیانپور معتقد است: اگرچه سرویس‌های بهداشتی به نظافت بیشتری نیاز دارند، اما نگهداری و مدیریت آنها یک موضوع فرهنگی است، مثلا در آمریکا بیشتر توالت‌های عمومی در طول روز مرتب چک می‌شوند و حداقل یک‌بار در آخرِ وقت نظافت اساسی و ضدعفونی می‌شوند، در شرایطی که شاید در ظاهر آلوده نباشند، چون مردم کلا رعایت می‌کنند.
البته او یادآور شد که نظافت سرویس‌های بهداشتی فقط معضل ایران نیست، بلکه در شهری مثل پاریس هم این مساله وجود دارد، اما نه به بدیِ ایران. هرچند وی کشورهای دیگری همچون آلمان را مصداق آورد که شرایط کاملا متفاوتی به نسبت فرانسه دارد و توالت‌های عمومی آن نه تنها رایگان، بلکه بسیار تمیز است.
به زعم این راهنمای گردشگری، در بین سایت‌های مورد بازدید گردشگران، تخت جمشید جزو بدترین‌ها از نظر رعایت نظافت در توالت است و جاده تهران ـ قم تنها مسیری است که بیشترین و شاید بهترین سرویس‌های بهداشتی بین راهی را داشته باشد.
کیانپور همچنین به یکی دیگر از تجربیاتش در این‌باره اشاره کرد و افزود: در آخرین توری که داشتم، یکی از گردشگران نسبت به وضعیت بهداشت توالت‌های موزه ملی معترض شد که موضوع را به مسؤول موزه انتقال دادم و او هم به‌جای حل مشکل پاسخ داد که خارجی‌ها این توالت‌ها را کثیف کرده‌اند و بعد هم گفت که مگر ما به کشور آنها سفر می‌کنیم، توالت‌های متناسب با نیاز ما را ایجاد کرده‌اند که ما این کار را انجام دهیم.
تجربه تلخ یک سنگاپوری از توالت ایرانی
یک راهنمای دیگر نیز به استناد اظهارنظرهایی که تا به حال گردشگران اش درباه سرویس بهداشتی در ایران داشته اند، به ایسنا گفت: درست است که در ایران تعداد سرویس های بهداشتی بویژه در بین راه کم است، اما این مساله ای نیست که از آن گِله داشته باشند، چالش اصلی رعایت نکردن بهداشت و نظافت در سرویس‌هایی است که کنار مساجد ساخته شده، اخیرا گروه سنگاپوری داشتم که نتواستند از سرویس بهداشتی که کنار یک مسجد ساخته شده بود، استفاده کنند و حتی حال یکی از آنها بد شد.
او در ادامه اظهار کرد: به عنوان یک راهنما حاضرم پول بدهم اما سرویس بهداشتی تمیز و مرتبی در اختیار گردشگرانم قرار بگیرد، چون این موضوع برای کشور ما یک آبروریزی است.
این راهنمای آلمانی زبان پیشنهاد کرد؛ شاید بهتر باشد بخش خصوصی در مسیرهای گردشگری، سرویس بهداشتی ایجاد و مدیریت کند و برای آن پول هم بگیرد تا اوضاع بهتر شود.
هانیه باقرزاده ـ راهنمای گردشگری انگلیسی زبان ـ نیز از تجربیات خودش و گردشگران اش برای ایسنا تعریف کرد و گفت: اوضاع در بعضی از مسیرها خیلی بد است، به حدی که گاهی لازم است خودم قبل از ورود گردشگر وضعیت را بررسی کنم تا اگر تمیز نباشد، آن را نظافت کنم!
او افزود: در کمال ناباوری این وضعیت را در مسیر پرتردد شیراز به اصفهان و همچنین کرمان به یزد، تجربه می‌کنیم؛ هم به لحاظ بهداشت و هم از نظر محدودیت در تعداد.
باقرزاده در عین حال بیان کرد: این موضوع بین گردشگران پذیرفته شده که سرویس بهداشتی ایده آل در ایران وجود ندارد و همیشه باید دستمال کاغذی همراه داشته باشند.
سرویس ایرانی کثیف، بهتر از توالت فرنگی کثیف است
رامین ذبیحمند ـ عضو هیات مدیره جامعه راهنمایان و راهنمای گردشگران چینی زبان در ایران نیز به ایسنا گفت: گردشگران خارجی به سرویس ایرانی عادت ندارند، اما بین سرویس ایرانی کثیف و سرویس فرنگی کثیف، توالت ایرانی کثیف را ترجیح می‌دهند.
او نیز پیشنهاد داد؛ بخشی از هزینه بلیت ورودی سایت ها و موزه ها به عنوان حقوق نیروی متولی سرویس های بهداشتی درنظر گرفته شود یا حتی این سرویس ها پولی شوند، چون سرویس تمییز پولی بسیار بهتر از دستشویی کثیف اما رایگان است.
اما عباس پیرمرادیان ـ راهنمای پیشکسوت و مدرس راهنمایان گردشگری ـ وضعیت موجود سرویس های بهداشتی در کشور را با دو دهه پیش مقایسه کرد و با توجه به اظهارنظر گردشگران اش در این سال ها، به ایسنا گفت: در گذشته وضعیت بسیار وخیم بود، اما حالا جایگاه های سوخت به کمک آمده اند و در برخی مسیرها نیز مجتمع های بین راهی ساخته شده که تا حدی کمک کرده این بحران کمتر شود.
سرویس بهداشتی درحالی «بحرانی شرم‌آور» از سوی برخی فعلان گردشگری ایران لقب گرفته که هنوز متولی و سیاست‌های مرتبط با آن مشخص نیست، هرچند که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری میراث‌دار پروژه معیوب ساخت یک‌هزار سرویس وعده داده شده در دولت نهم است و برای زمین گذاشتن این بار سنگین، بارها با وزارت راه و نیرو وارد مذاکره شده و بخشی از مسؤولیت را نیز واگذار کرده، اما روایت مصرف کنندگان اصلی حکایت از آن است که اوضاع تغییر چندانی نداشته، اما آنجا که سرمایه گذار خصوصی وارد شده و رستوران و مجتمع بین راهی ساخته، بهبودی تا حدی حاصل شده است.
همه چیزمون باید به هم بیاد. 