مطمئنا در دنیای پرتلاطم امروزی، یکی از موضوعاتی که می تواند جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان بدارد، «آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون» است که مهمترین اثر این آشنایی و آگاهی را می توان در پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی دانست؛ بنابراین، امروز تلاش داریم تا موضوع «محکومیت مؤثر کیفری» را بررسی کنیم.
محکومیت مؤثر کیفری محکومیتی است که محکوم را به تبعِ اجرای حکم، از حقوق اجتماعی محروم می‌سازد. در چهارچوب قوانین حقوقی، افراد در صورت ارتکاب برخی جرایم و فراخوانده شدن به دستگاه قضا؛ پس از محکومیت، علاوه بر مجازات جرم مربوطه، از حقوق اجتماعی نیز محروم می‌شوند. به‌عبارت دیگر، در برخی از انواع جرایم، مرتکب علاوه بر مجازات اصلی، به مجازات تبعی نیز محکوم می‌شود که نتیجه‌ی آن محرومیت از حقوق اجتماعی است. این حقوق در ماده‌ی ۲۶ قانون مجازات اسلامی مورد تصریح قرار گرفته‌اند و به شرح زیر هستند؛
داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا؛
عضویت شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیأتِ دولت و تصدی معاونت رئیس جمهور؛
تصدی ریاست قوه‌ی قضاییه، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور و ریاست دیوان عدالت اداری؛
انتخاب شدن یا عضویت در انجمن‌ها، شوراها، احزاب و جمعیت‌ها به‌موجب قانون یا با رأی مردم؛
عضویت در هیأت‌های منصفه و امنا و شوراهای حل اختلاف؛
اشتغال به‌عنوان مدیر مسئول یا سردبیر رسانه‌های گروهی؛
استخدام یا اشتغال در کلیه‌ی دستگاه‌های حکومتی اعم از قوای سه‌گانه و سازمان‌ها و شرکت‌های وابسته به آنها، صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، نیروهای مسلح و سایر نهادهای تحت نظر رهبری، شهرداری‌ها و مؤسسات مأمور به خدمات عمومی و دستگاه‌های مستلزم تصریح یا ذکر نام برای شمول قانون بر آنها؛
اشتغال به‌عنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طلاق و دفتریاری؛
انتخاب شدن به سمت قیم، امین، متولی، ناظر یا متصدی موقوفات عام؛
انتخاب شدن به سمت داوری یا کارشناسی در مراجع رسمی؛
استفاده از نشان‌های دولتی و عناوین افتخاری؛
تأسیس، اداره یا عضویت در هیأت‌مدیره‌ی شرکت‌های دولتی، تعاونی و خصوصی یا ثبت نام تجارتی یا مؤسسه آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و علمی.
محکومیت مؤثر کیفری چه محکومیتی است؟
حال پرسش این است که چه جرایم و مجازات‌هایی موجب می‌شوند فرد از این حقوق اجتماعی محروم شود؟ ارتکاب چه جرایمی موجب می‌شود فرد در صورت محکومیت، از حقوق اجتماعی محروم و در پیشینه‌ی کیفری او نیز ثبت شود؟ این جرایم در ماده‌ی ۲۵ قانون مجازات اسلامی بیان شده‌اند و عبارت‌اند از؛
جرایمی که مجازات آنها سالب حیات است، مانند قتل که مجازات آن قصاص است؛
جرایمی که مجازات آنها حبس ابد است، مانند ارتکاب سرقت حدی برای بار سوم؛
جرایمی که موجب مجازات قطع عضو هستند، مانند سرقت حدی برای بار اول و دوم؛
جرایم موجب مجازات قصاص عضو، مانند قطع عمدی عضو دیگری که موجب قصاص عضو جانی می‌شود؛
جرایم مستوجب نفی بلد، مانند محاربه؛
جرایم مستوجب حبس تا درجه‌ی پنج، مانند آدم‌ربایی؛
و جرایم موجب شلاق حدی، مانند زنا، قَذف و شرب خمر.
اعاده‌ی حیثیت و رفع اثر از محکومیت کیفری
اما آیا کسی که مرتکب این جرایم شود همواره مجبور است این بار سنگین را به دوش بکشد و به‌عنوان فردی سابقه‌دار شناخته شود؟ خیر، ثبت در سوءِپیشینه‌ی فرد نیز مدت زمانی دارد و افراد به تناسب جرمی که مرتکب شده‌اند تا مدت زمان معینی از حقوق اجتماعی محروم می‌شوند. پس از گذشتن این مواعد مقرر، فرد اعاده‌ی حیثیت می‌شود و آثار تبعی محکومیت وی زائل می‌شود. این مدت‌ها در ماده‌ی ۲۶ مشخص شده‌اند:
هفت سال در محکومیت به مجازات‌های سالب حیات و حبس ابد از تاریخ توقف اجرای حکم اصلی؛
سه سال در محکومیت به قطع عضو، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت واردشده بیش از نصف دیه‌ی مجنی‌علیه باشد، نفی بلد و حبس تا درجه‌ی چهار؛
دو سال در محکومیت به شلاق حدی، قصاص عضو در صورتی که دیه‌ی جنایت واردشده نصف دیه‌ی مجنی‌علیه یا کمتر از آن باشد و حبس درجه‌ی پنج.
مطابق قانون مجازات اسلامی، پس از گذشتن مدت زمان‌های مذکور، برای رفع اثر از محکومیت مؤثر کیفری و اعاده حیثیت، نیازی به مراجعه به دادگاه و دریافت حکم توسط دادگاه نیست و با اجرای حکم و منقضی‌شدنِ مدت زمانِ محرومیت شخص از حقوق اجتماعی، طی فرایندی اداری، موضوع به مراجع ذی‌ربط اعلام می‌شود و از پیشینه‌ی کیفری فرد محکوم پاک می‌شود.
