«شینزو آبه»، نخست‌وزیر ژاپن روز ۱۲ ژوئن (۲۲ خرداد) وارد تهران خواهد شد. خبرگزاری «کیودو» با گزارش این خبر نوشت این سفر نخستین سفر یک نخست‌وزیر مستقر ژاپن به ایران در طول چهار دهه گذشته است. رسانه ژاپنی مدعی شده «شینزو آبه» امیدوار است در این سفر به عنوان میانجی میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا عمل کرده و دو طرف را به گفت‌وگو به منظور کاستن از تنش‌ها دعوت کند.
دولت ژاپن در جلسه‌ای با حضور اعضای کمیته رهبری قانونگذاران ژاپن برنامه سفر خود را اعلام کرد. طبق این برنامه قرار است «آبه» ۱۴ ژوئن (۲۴ خرداد) به ژاپن بازگردد. این سفر در حالی انجام می‌شود که «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا روز ششم خرداد در یک کنفرانس خبری مشترک با نخست‌وزیر ژاپن ابراز امیدواری کرد توکیو بتواند میان تهران و واشنگتن میانجیگری کند. ترامپ گفت تمایل دارد با تهران وارد گفت‌وگو شود.
«تاکئو فوکودا»، آخرین نخست‌وزیر مستقر ژاپن است که در سال ۱۹۷۸ به ایران سفر کرده. شینزو آبه اولین نخست‌وزیر ژاپن است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران وارد تهران خواهد شد. طبق گزارش خبرگزاری کیودو، مقام‌های ژاپنی در تلاش برای ترتیب دادن دیدارهایی میان «شینزو آبه» با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران و «حسن روحانی» رئیس جمهوری ایران هستند. نخست‌وزیر ژاپن نیز در کنفرانس خبری مشترک با ترامپ گفت در تلاش است میان تهران و واشنگتن میانجیگری کند.
اهداف سفر شینزو آبه به ایران
خبرگزاری «رویترز» مدعی شده این سفر به قصد میانجی‌گیری میان ایران و آمریکا صورت می‌گیرد. این رسانه غربی نوشته ژاپن به‌دلیل داشتن روابط نزدیک و طولانی‌مدت با ایران از یک سو و اتحاد با آمریکا از سوی دیگر، جایگاه منحصر به فردی برای میانجیگری بین دو کشور دارد.
طبق این تحلیل، از آن‌جا که ژاپن یکی از واردکننده‌های نفت خاورمیانه است، صلح و ثبات در این منطقه را در راستای منافع ملی خود می‌داند. تا پیش از تشدید تحریم‌ها علیه تهران، ژاپنی‌ها ۱۰ تا ۱۵ درصد نفت خام خود را از ایران خریداری می‌کردند.
اکنون با افزایش تنش بین آمریکا و ایران و درخواست واشنگتن از کشورهای مشتری نفت ایران مبنی بر قطع خرید نفت از تهران، ژاپن با کمبود احتمالی سوخت‌های فسیلی مواجه است. از این رو محتمل است آبه در سفر خود به ایران، خواهان ازسرگیری مجدد مذاکرات بین ایران و آمریکا شود.
بر اساس برنامه اولیه، انتظار می‌رود آبه روز ۲۳ خرداد با «حسن روحانی» رئیس‌جمهور ایران و روز ۲۴ خرداد با رهبر معظم انقلاب دیدار داشته باشد. او اولین نخست‌وزیر ژاپن است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران وارد تهران خواهد شد. سال گذشته نیز زمزمه‌هایی از احتمال سفر آبه به تهران وجود داشت، اما آنطور که رسانه‌های ژاپنی خبر دادند، خروج آمریکا از توافق هسته‌ای موجب لغو آن سفر شد.
«ریچارد مالینسون»، تحلیل‌گر ارشد مسائل انرژی در لندن نیز معتقد است: «تمرکز ژاپن بیشتر بر روی روابط تجاری و دیپلماتیک در منطقه است تا اقدامات نظامی و ممکن است به همین دلیل، تهران در میان متحدان آمریکا، ژاپن را متحد بی‌طرف‌تری بداند». طبق تحلیل رویترز، ژاپنی‌ها در نشست چهارجانبه در توکیو توانستند تأکید روسیه را برای تلاش جهت کاهش تنش میان ایران و آمریکا کسب کنند.
«مومویو کندو» محقق انستیتوی خاورمیانه در ژاپن در این خصوص گفت ممکن است آبه در سفر به تهران از حسن روحانی بخواهد در نشست گروه ۲۰ شرکت کند. ترامپ در سفر ماه گذشته خود به توکیو با اشاره به روابط خوب میان ژاپن و ایران از آبه درخواست کرد در قبال مسئله ایران به او کمک کند. او گفت: «معتقدم ایران مایل به گفت‌وگو است و اگر آنها مایل به گفت‌وگو باشند ما هم مایل به گفت‌وگو هستیم.»
علی‌رغم این، یک منبع آمریکایی چهارشنبه به پایگاه آسیاتایمز گفته «دونالد ترامپ» بعد از بررسی‌هایی که در دولت او انجام شده به دنبال راهی آبرومندانه برای خروج از وضعیت تنش با ایران است و به همین سبب پیشنهاد «مذاکره بدون پیش‌شرط با ایران را مطرح کرده است.
پیشنهادات آبه برای تهران
بسام ابوشريف در رای الیوم نوشت: اگر تمام صحبتها و اظهارات بیان شده از سوی مقامات در تهران و واشنگتن را در نظر بگیریم، در می یابیم که توسل به گزینه جنگ، بعید است و هر دو طرف شمشیرها را کنار گذاشته، با اینکه هنوز این شمشیرها در غلاف خود جای نگرفته است.
زمانی که ترامپ به ژاپن سفر کرد، هدفش واداشتن این دولت به میانجی گری بین تهران و واشنگتن و زمینه سازی برای مذاکره دوباره بین این دو بود. در ادامه، نخست وزیر ژاپن از مخالفت با تحریمهای آمریکا علیه تهران صحبت کرد، که به نظر می رسد به سفارش ترامپ و برای به دست آوردن اعتماد ایران بوده است.
اما آبه در سفر خود به تهران چه پیشنهادی دارد و ایران چه پاسخی خواهد داد؟
شکی نیست که گزارشهای پی در پی آژانس بین المللی انرژی اتمی، دلیل خوبی برای اثبات پایبندی ایران به توافق هسته ای است. در برابر منطق روشن ایران، شینزو ابه مأموریت دشواری برای قانع کردن آن دارد، اما نقش نخست وزیر ژاپن، به بحث در مورد مسائل مورد اختلاف بین دو طرف محدود نیست؛ بلکه وی مأمور قانع کردن ایران برای نشستن سر میز مذاکره است؛ از این رو، دلیل سفر ابه به تهران نمی تواند بدون ایجاد انگیزه یا عامل محرکی برای ایران در مورد نشستن سر میز مذاکره با واشنگتن باشد. اما این عامل محرّک کدام است؟
ایرانی ها اشاره هایی به اقداماتی که لازم است ایالات متحده برای مذاکره دوباره با ایران انجام دهد، داشته اند؛ که تعدادی از آنها عبارتند از:
1 - بازگشت به توافق هسته ای. 2- عقب نشینی از تحریمهای اقتصادی. 3- احترام متقابل. 4 - ضمانتهایی برای التزام به توافق.
در مقابل این پیچیدگی ها و قابلیتی که شرایط موجود برای تنش زایی دوباره دارد، به احتمال زیاد واشنگتن یک نوع عقب نشینی و به بیانی دیگر، امتیازدهی از سوی خود را با ابه در سفر به تهران همراه کرده؛ هر چند که این مساله علنا اعلام نشده است. امتیازدهی یا عقب نشینی مذکور از سوی امریکا می تواند دادن اجازه سرّی به برخی دولتها از جمله ژاپن و کره جنوبی برای خرید نفت ایران و یا لغو بعضی از تصمیمات مربوط به تحریمهای بخش معادن و دارو و غذای ایران باشد.
شینزو آبه مسیر سخت و طولانی در پیش دارد؛ اما این راه گشاده است و به کمک آن، ایران از حمایت محور مقاومت دست بر نمی دارد. این بخش لاینفک سیاست ایران، مبنی بر تعادل در موازین قوا به نفع محور مقاومت است. موضع چین و روسیه نیز حمایت از ایران است.
در سایه استواری موضع ایران، گفتگوی مسئولان ایرانی با ابه، نرم و مثبت خواهد بود و دو طرف از ورود به پیچیدگی های سیاسی اجتناب کرده و بیشتر بر عقب نشینی های واشنگتن، برای تسهیل در روند تصمیمگیری ایران در رابطه با نشستن سر میز مذاکره با آمریکا تمرکز می کنند.
بدین معنا، انتقاد ژاپن از تحریمهای آمریکا، ترامپ را مجبور به لغو علنی یا سرّی برخی از انها می کند تا ایران راضی به مذاکره شود.
گفتگو با بی بی
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل جمعه ۱۷ خرداد گفته با شینزو آبه ، نخست‌وزیر ژاپن تلفنی گفت‌وگو کرده است. آقای آبه قرار است هفته آینده به تهران سفر کند و با مقام‌های ایران گفت وگو کند.
بنیامین نتانیاهو در توییتر خود نوشته است: «نخست وزیر نتانیاهو با نخست وزیر ژاپن، شینزو آبه تلفنی گفتگو کرد. نخست وزیر آبه اطلاعات مربوطه را در آستانه سفر خود به ایران به آگاهی نخست وزیر نتانیاهو رساند. نخست وزیر نتانیاهو لزوم ادامه فشار علیه حکومت ایران، برای متوقف ساختن رفتار خصمانه‌اش در منطقه را تصریح کرد.»
نخست وزیر اسرائیل جزییات بیشتری از این تماس تلفنی خود با نخست وزیر ژاپن ارائه نکرده است.
وساطتی متفاوت؟
ژاپن نخستین کشوری نیست که همزمان با تشدید تنش‌ها میان ایران و آمریکا برای میانجیگری میان دو کشور تلاش می‌کند. پیش از آن، کشور‌هایی نظیر سوئیس، عمان، قطر، عراق و حتی آلمان هم برای ایجاد زمینه مشترک میان تهران و واشنگتن تلاش‌هایی انجام داده بودند. اما برخلاف همه کشور‌ها و به دلایل متعدد، میانجیگری ژاپن نسبت به سایر میانجیگری‌ها شانس موفقیت بیشتری دارد.
روزنامه مینیچی هدف سفر آبه به تهران را کمک کردن به برقراری گفتگو میان ایران و آمریکا دانست. همین روزنامه اعلام کرد آبه در سفر سه روزه خود به ایران، در ۱۲ ژوئن با روحانی و در ۱۳ ژوئن با آیت الله خامنه‌ای دیدار می‌کند. این نخستین بار پس از انقلاب اسلامی است که یک نخست‌وزیر ژاپن به ایران سفر می‌کند. همین امر، گمانه‌زنی‌ها درباره محتوای دیدار‌های آبه با سران ایران را بیشتر کرده است. اینکه آبه چه پیامی از جانب واشنگتن به تهران می‌آورد، هنوز به طور دقیق معلوم نیست، اما واضح است که سفر آبه در شرایط بغرنج فعلی با وساطت میان ایران و آمریکا مرتبط است.
این وساطت نسبت به میانجیگری‌های اخیر چند کشور تفاوت‌هایی دارد. با استناد به همین تفاوت‌ها می‌توان گفت که احتمال موفقیت آبه نسبت به سایر واسطه‌ها بیشتر است. چرا؟ دلیل اول، به تمایل علنی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به وساطت ژاپن مربوط می‌شود. دوشنبه هفته گذشته، ترامپ به توکیو سفر کرد. در این سفر، ترامپ صریحا از میانجیگری ژاپن حمایت کرد و گفت: «خوب می‌دانم که نخست‌وزیر (ژاپن) رابطه بسیار نزدیکی با سران ایران دارد و خواهیم دید چه می‌شود.» ترامپ به این اکتفا نکرد و ضمن اعلام آمادگی برای مذاکره با ایران، به طرز قابل‌توجهی لحن خود را در برابر ایران ملایم کرد. او افزود: «(ایران) شانس این را دارد که با همین سران، کشور بزرگی شود. من فقط می‌خواهم شفاف بگویم که ما دنبال تغییر رژیم نیستیم. ما دنبال این هستیم که تسلیحات هسته‌ای نباشد.» سخنان صریح ترامپ از این منظر مهم است که بسیاری از ناظران، سیاست واقعی کاخ سفید در برابر تهران را براندازی نظام در ایران می‌دانند. هر چند که هیچکدام از مقامات دولت آمریکا تا به حال صریحا به طور رسمی از چنین سیاسی سخن نگفته‌اند.
همین صراحت ترامپ، ما را به دلیل دوم جدی بودن وساطت ژاپن رهنمون می‌کند و آن اعتبار ژاپن نزد دو طرف منازعه است. به رغم اینکه ژاپن، متحد کلیدی آمریکا در برابر کره شمالی و چین است، اما با ایران روابط دوستانه‌ای داشته است. مناسبات ایران و ژاپن هرگز خصمانه نبوده و ژاپن، جز در چند ماه اخیر، همواره یکی از مشتریان عمده نفت ایران بوده است و فقط تحت فشار‌های شدید آمریکا قبول کرد خرید نفت از ایران را متوقف کند. در مقابل، ژاپن با آمریکا هم رابطه بسیار نزدیکی دارد. روابط متوازن ژاپن با ایران و آمریکا، بر شایستگی توکیو برای میانجیگری میان تهران و واشنگتن افزوده است. برای فهم بهتر این امر، کافی‌ست نگاهی به وضعیت روابط سایر میانجیگر‌ها با ایران و آمریکا بیندازیم. عمان و قطر، که جزو واسطه‌ها هستند، به بیانیه‌های پایانی نشست‌های اخیر اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس در مکه اعتراض نکردند. در این بیانیه‌ها، سیاست منطقه‌ای ایران صریحا محکوم شد. از این رو، عمان و قطر در واقع، ولو به شکل ظاهری، در کنار عربستان هستند.
عراق و آلمان نیز فاقد اعتبار لازم برای میانجیگری هستند. آمریکا و ایران هر دو وساطت عراق را جدی نگرفته و اعلام کرده‌اند که از بغداد درخواستی برای میانجیگری نداشته‌اند. افزون بر این، دلیل اصلی دولت عراق برای پادرمیانی میان ایران و آمریکا، دور کردن کشور خود از ترکش‌های احتمالی درگیری میان این دو کشور است. در رابطه با آلمان، هم عضویت این کشور در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) مانع از این می‌شود که برلین میان ایران و آمریکا وساطت کند. چون سیاست فعلی برلین بر حفظ برجام و عدم مذاکره مجدد بر سر آن مبتنی است. گذشته از این، آلمان تمایل چندانی برای وساطت نشان نداده است. این کشور در اوج تنش های ایران و آمریکا، مدیر کل سیاسی وزارت خارجه خود را به تهران فرستاد.
دلیل سوم احتمال موفقیت تلاش ژاپن، تفاوت ماهوی وساطت آن با سایر میانجیگری‌هاست. به عبارت دیگر، ژاپن نه برای جلوگیری از جنگ، بلکه برای برقراری کانال گفتگو میان ایران و آمریکا وساطت می‌کند. تقریبا اکثر کشور‌هایی (حتی سوئیس) که در چند هفته گذشته میان ایران و آمریکا پادرمیانی کرده‌اند، گمان می‌کردند که این دو کشور به سوی درگیری نظامی حرکت می‌کنند. این در حالی است که ایران و آمریکا، هر دو تمایلی به جنگ ندارند و این را به صراحت اعلام کرده‌اند، در مقابل، هر دو کشور راه حل مبتنی بر گفتگو را منتفی ندانستند. سفر آبه در حالی صورت می‌گیرد که هیاهوی جنگ فروکش کرده و احتمال گفتگو قوت گرفته است. در آستانه سفر مهم شینزو آبه به ایران مقامات این کشور و آمریکا برای گفتگو اعلام آمادگی کردند. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، در اقدامی قابل‌توجه، ظاهرا از شروط گفتگو با ایران عقب‌نشینی کرده و در یک نشست خبری در سوئیس گفته آمریکا آماده گفتگوی بدون پیش‌شرط با ایران است.
و سرانجام دلیل چهارم، دسترسی مستقیم ژاپن به بالاترین مقامات سیاسی ایران و آمریکاست. هفته گذشته، آبه با ترامپ دیدار و نظر مساعدش در مورد وساطت ژاپن را جلب کرد و بزودی هم با رهبری انقلاب اسلامی و رئیس‌جمهوری ایران دیدار می‌کند. اکثر واسطه‌ها، از این امتیاز محروم بودند. اولی مورر، رئیس‌جمهور سوئیس با ترامپ هم دیدار کرده بود، اما سفری به تهران نداشت.
البته نباید از مجموع این دلایل اینگونه استنباط شود که ژاپن قطعا در تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا موفق می‌شود. در سیاست، به ندرت می‌توان از امور قطعی سخن گفت.
سوای احتمال موفقیت یا عدم موفقیت ابتکار عمل آبه، پیام احتمالی که او از جانب واشنگتن به تهران می‌آورد هم شایان توجه است. مقامات رسمی ژاپن هنوز نگفته‌اند که آبه چه پیشنهادی از جانب آمریکا خواهد آورد. کاملا بدیهی است که نگویند. چون اگر پیشنهادات پشت‌پرده را افشا کنند، وساطت ممکن است به هم بخورد. با این حال، در این زمینه، می‌توان چند احتمال را مطرح کرد؛ نخست آنکه آبه احتمالا پیامی به تهران بیاورد که در آن آمریکا بر عدم پیگری سیاست برندازی نظام تاکید بیشتری کند. ژاپن مشتری نفت ایران بود، بنابراین احتمال دوم این است که آمریکا برای تسهیل گفتگو با ایران، به ژاپن به طور سری اجازه دهد، مقدار محدودی از نفت ایران را خریداری کند. چند روز پیش، روزنامه وال‌ستریت‌ژورنال، مدعی شده بود آمریکا به طور بی‌سروصدا با فروش مقدار محدودی از نفت ایران موافقت کرده است. البته، برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، خبر وال‌ستریت‌ژورنال را تکدیب کرد، اما به هر حال احتمال دوم دور از ذهن نیست. الان برای قضاوت درباره وساطت ژاپن بسیار زود است، باید تا زمان سفر آبه منتظر ماند و دید که آیا ژاپن می‌تواند در کاری که دیگران موفق نشده‌اند، موفق شود یا خیر.
