روابط بين‏ الملل پساكرونايي

دکتر سید مسعود موسوی شفایی/ دکتر ولی گل محمدی: دولت-ملت‏ها در مواجهه با چالش‏های نوظهور نظیر کرونا، گرفتار نوعی درماندگی كاركردي شده ‏اند. آنچه از خود این درماندگی خطرناک‏تر است، واکنش دولت-ملت‏ها به اين قبيل تهديدات نوظهور است: بجاي بازانديشي در مباني امنيت و حركت از امنيت ملي (به مثابۀ امنيت دولت) به سوي امنيت انساني (امنيت انسان‏ها و رهايي آنها از حس تهديد)، حركت معكوسي در قالب تقويت امنيت دولت در معناي كلاسيك آن به چشم مي‏خورد. در چنین بستری، پاندمی کرونا موجب تقویت ناسیونالیسم، تضعیف گلوبالیسم و اقتصاد بازار آزاد می­شود. به نظر می رسد براي رويارويي با بحران‏هاي نوظهور، آنچه اهمیت دارد نه نوع رژیم سیاسی بلکه اعتماد عمومی شهروندان به رهبران، تقویت سرمایه اجتماعی و کارآمدی دولت­های ملی با حفظ سحطی از همکاری­ های بین ­المللی است.

مقدمه

آنچه ما به عنوان نظام بین ‏الملل (International System) می شناسیم، در معناي متعارف آن، اجتماعی از دولت-ملت‏ها (Nation-States) است که در وضعیتی آنارشیک (فقدان اقتدار فائقۀ مرکزی) روابط میان خود را به گونه ای تنظیم می کنند که منافع ملی (بقا، امنیت و در وهلۀ بعد شکوفایی) آنها را تامین كند. شکل‏گیری و تکامل این نظام، تاریخی دویست ساله دارد كه در چارچوب نظم بین ‏الملل (International Order)  و عمدتاً توسط قدرت‏هاي بزرگ مديريت شده است. پيدايي و كاركرد نظم-نظام بين ‏الملل بر دولت-‏ملت‏ها و قابليت‏هايشان براي حفظ بقاء و تامين امنيت كشور در برابر مسائل و چالش ‏هاي برآمده از روابط بين ‏الملل (International Relations) استوار بوده است.

اگرچه فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، خوش‏بینی‏ های مقطعی و کوتاه مدت برای تقویت يك نظم بین‏ المللی نسبتاً کل‏نگر و حتي مبتني بر ارزش‏ هاي يك جامعۀ مدني جهاني را پدید آورد، ولی رویدادهای سه دهۀ اخیر نشان می‏ دهند که نظم بین ‏الملل فراگیر شکل نگرفته ‏است. در این شرايط، مسائل و چالش ‏هايي چند لايه، پيچيده و چند بُعدي (نظير تغييرات اقليمي و بحران‏ هاي زيست محيطي، مهاجرت، تروريسم، مناقشات برخاسته از بحران آب-غذا-انرژي، فروپاشی دولت‏هاي ضعيف، جنگ‏های قومی-مذهبی مبتنی بر سیاست هویتی، بحران‏ های انباشتی و بی پایان، گسترش جنایات سازمان یافته و اینک کرونا) در محيط منطقه‏ اي و بين المللي بروز كرده ‏اند و نظم بين‏ الملليِ دولت-محور را به مبارزه طلبيده ‏اند.

مسائل نوظهور بين ‏المللي و ظرفيت دولت-‏ملت

پیدایي مسائل نوظهور، به گونه‏ای بی ‏سابقه، بقای انسان را با چالش مواجهه ساخته و از آنجا که اساس روابط بین المللِ دولت-محور، مبتنی بر حفظ بقاء دولت‏ها (و نه ملت‏‏ها/انسان‏ها) در محیطی آنارشیک بوده است، از پاسخگویی نظری و عملی به انواع جدید تهدید بقاء بازمانده است. روابط بین ‏الملل نمی‏ تواند بيش از اين، به بهانه آنکه اصل، بقاء دولت است و بقاء خود انسان موضوع مستقيم این رشته نیست، از پاسخگویی به مسائل نوظهور که تهدیدی بی‏ واسطه برای بقاء انسان است، طفره برود، چرا که این مسائل و نیروهای شکل دهندۀ آنها، عملاً بخش عمده‏ای از روندها و رویدادهای سیاست بین‏ الملل کنونی را پدید می‏‏آورند.   

در شرایط فوق، دولت-ملت‏ها در مواجهه با چالش‏ های نوظهور نظیر کرونا، گرفتار نوعی درماندگی و عدم آمادگي شده‏اند. آنچه از خود این درماندگی خطرناک‏تر است، واکنش دولت-ملت‏ها به اين قبيل تهديدات نوظهور است: بجاي بازانديشي در مباني امنيت و حركت از امنيت ملي (به مثابۀ امنيت دولت) به سوي امنيت انساني (امنيت انسان‏ها و رهايي آنها از حس تهديد)، حركت معكوسي در قالب تقويت امنيت دولت در معناي كلاسيك آن، كاهش همكاري دولت‏ها، خودمحوري و درون‏گرايي بيشتر دولت‏ها، اقتدارگرايي فزاينده آنها و .... به چشم مي‏خورد. به عبارت ديگر، ماهيت و نوع چالش‏هاي نوظهور نظير كرونا به گونه ‏اي است كه دولت-ملت كلاسيك و نظام بين‏ الملل مبتني بر آن، در مواجهه با آنها دچار نقص مادرزادي است؛ با وجود اين واقعيت، نظام دولت-ملت‏ها بجاي بازبيني در بنيان‏ هاي خود در مسير هرچه سنتي ‏تر/كلاسيك‏ تر شدن در حركت است.

روابط بین ­الملل پساکرونایی

دربارۀ اینکه جهان پساکرونایی چگونه خواهد بود، اجماع ­نظری میان پژوهشگران روابط بین ­الملل وجود ندارد. اما چیزی که قطعیت دارد، این است که پاندمی کرونا موجب تقویت ناسیونالیسم، تضعیف گلوبالیسم و اقتصاد بازار آزاد می­شود. چنین وضعیتی ناظر بر اقداماتی است که دولت­ها چه دمکراتیک باشند یا اقتدارگرا، به منظور مدیریت بحران به­ ویژه تأمین بقا به سمت تمرکز قدرت سیاسی حرکت می کنند و تضمینی وجود ندارد که بعد از پایان بحران تعهدی به بازتوزیع اقتدار مرکزی داشته باشند. چیزی که تغییر نمی ‏کند ماهیت مناقشه ­آمیز سیاست بین ­الملل است. نگاهی تاریخی به پیامد بیماری­ های همه­ گیر مانند طاعون و آنفولانزا در سال­های 1918-1919 نشان می‏دهد که پاندمی کرونا، آغازی بر پایان رقابت قدرت­های بزرگ و طلیعه­ دار ورود به مرحله جدیدی از همکاری ­های بین ­المللی نیست. شهروندان هر جامعه­ای بیش از اینکه امیدی به کارکرد جهانی­ شدن داشته باشند، به دولت­های ملی خود برای حفظ بقا چشم دوخته ­اند.

 در این میان، با فرسایش جهانی­ شدن، پاندمی کرونا ساختارهای جهانی ­سازی اقتصادی را تضعیف می‏ کند و روند عبور از نظم بین­ المللی لیبرال به رهبری آمریکا را تسریع می بخشد. همزمان با قدرت­ یابی ناسیونالیست­ها و تقویت نظم اقتدارگرایانۀ شرقی، شاهد تشدید رقابت میان قدرت­های بزرگ و انفصال استراتژیک در ساختارهای حکمرانی جهانی خواهیم بود. هرچند نمی توان در رابطه با تغییر موازنه به نفع اقتدارگرایان و پوپولیست ­ها با قطعیت سخن گفت، اما این پاندمی در غیاب یک همگرایی سازنده، همراه با افزایش دولت­های ضعیف و ورشکسته، شرایط بازسازی اقتصادی و امنیتی برای بسیاری از کشورها را سخت خواهد کرد. خروجی فوری چنین روندی، کاهش چشمگیر ظرفیت تولید اقتصاد جهانی، بی‏ثباتی سیاسی، اختلال در کارکرد ساختارهای امنیت دسته­ جمعی و منازعه فراگیر در داخل و خارج از مرزهای ملی است.

در مقابل، پاندمی کرونا دیدگاه ­های آلترناتیوی را نیز پیش­روی ما می ‏گذارد که به مراتب نگاه محتاطانه ­تری به پیامدهای فراگیر آن دارد. اين ديدگاه با توجه به عدم­ قطعیت­ های تعیین­ کننده نسبت به جهان پساکروناست، در پذیرش این فرض که علل بزرگ دارای تأثیرات بزرگی هستند، محتاطانه برخورد مي‏كند. برای مثال، همه‌گیری آنفولانزای 1918-1919 درست پیش از پايان جنگ جهانی اول رخ داد، اما دینامیزم ­های امنیت بین ­المللی و تحولات کلیدی در ساختار حکمرانی جهانی در طول دو دهه بعد از آن بیش از آنکه متأثر از بیماری باشد، تحت تأثیر نتایج جنگ جهانی اول بود. به تعبیر جوزف نای(2020)[2]، جهانی‏ شدن یا وابستگی‏ متقابل در سراسر قاره‌ها به عنوان کلیدی­ ترین روندهای عصر جدید، نتیجه تغییر در فناوری حمل و نقل و ارتباطات است و بعید به نظر می‌رسد که اینها به خاطر شیوع کرونا متوقف شوند.

در ارزیابی کارآمدی دولت­ها در پاسخ به تهدیدات وجودی ناشی از پاندمی کرونا، به نظر می‏رسد آنچه اهمیت دارد، نه نوع رژیم سیاسی، بلکه اعتماد عمومی شهروندان به رهبران و کارآمدی دولت ­های ملی است. از ­نظر فرانسیس فوکویاما (2020)[3]، مواجهه با بیمارهای همه­گ یر وضعیتی فراتر از دوگانه ­ی دمکراسی-اقتدارگرایی است. فارغ از اینکه چه نوع نظام سیاسی بر مسند قدرت باشد، رهبران دولت­های دمکراتیک به مانند رهبران اقتدارگرا به منظور کاهش آسیب­ های اقتصادی و تأمین امنیت رژیم سیاسی خود تلاش می‏ کنند تا پیامدهای مخاطره ­آمیز پاندمی کرونا را کمتر از آنچه هست نشان دهند. این رویکرد صرفاً ناظر بر رفتارهای تحریفی رؤسای جمهوری چین، ترکیه و برزیل نیست، بلکه دولت­ های اروپایی و حتی دولت ترامپ را نیز شامل می‏شود.

 بر این اساس، متغیر تعیین ­کننده در کارکرد دولت­ها نه نوع رژیم سیاسی آنها، بلکه ظرفیت­ های تکنوکراتیک آنها برای مدیریت بحران و از همه مهم­تر اعتماد عمومی به دولت­هاست. اقتدار دولت مرکزی در نظام ­های سیاسی مختلف، عنصری تعیین­ کننده در مواجهه با بحران­ هایی از جنس پاندمی کروناست. در این میان، در تفویض اقتدار و اختیار به نظام سیاسی حاکم براي روياروي با بحران، اعتماد عمومی شهروندان به دستگاه حاکم و سرمايۀ اجتماعي یگانه کالایی است که سرنوشت جامعه و نتایج بحران را تعیین خواهد کرد. هرچند دولت­های اقتدارگرا از ظرفیت ساختاری و بوروکراتیک بالاتری در بسیج منابع ملی به منظور تسریع در کنترل پاندمی کرونا برخوردارند، اما مسئله مشروعیت و پیوند آن با اعتماد عمومی و سرمايۀ اجتماعي در بلندمدت می‏تواند کارآمدی دولت­های دمکراتیک در اين رابطه را تقویت کند. 

­بحران کرونا بار دیگر این اصل واقع­گرایی در سیاست بین ­الملل را برجسته کرده است که دولت­ها محوری­ ترین واحد سیاسی و اقتصادی هستند. اهمیت ­یافتن مرزهای ملی در دوران شیوع، نشان از این واقعیت دارد که خوداتکایی سیاسی مقدم بر جهانی‏ شدن اقتصادی است. اساساً دولت­های ملی، آسیب­­ پذیری مرزهای خود در مقابل شیوع کرونا را در وهله اول ناشی از جهانی ­شدن و وابستگی متقابل می‏دانند، که به نحوی مدیریت شرایط بحران را سخت­تر کرده‏است. خروجی فوری این برداشتِ تهدید از سوی رهبران این است که به ­منظور خودکفایی، سیاست حمایت­گرایانه از اقتصاد ملی را در دستورکار قرار می‏دهند، محدودیت‌های پیش­ گیرنده بر تجارت و مبادلات خارجی اعمال كرده و به بهانه سلامت عمومی، تحرکات فرامرزی شهروندان خود را محدود  می‏کنند.

بیماری همه­ گیر کرونا تهدیدی وجودی علیه نظم سیاسی و اجتماعی دولت-ملت­هاست. اساساً بقاء، کلیدی­ترین کارکرد قدرت و امنیت است. مطالعات امنیت بین ­المللی معاصر نشان می ‏دهد که تهدیدات امنیتی نوظهور بیش ­از آنکه امنیت دولت­ها و رژیم ­های سیاسی حاکم را نشانه گرفته باشد، امنیت انسانی را با تهدیدات فراانسانی(the Post Human) هدف گرفته است. رویکرد سنتی به امنیت، ناظر بر وجود یک دشمن خارجي و تهدیداتی از جنس جنگ و خشونت بود، در حالیکه پاندمی کرونا، ناظر بر تهدیداتی از جنس فراانسانی است. به این معنا که دولت-ملت­ها با تهدیداتی مواجه هستند که حتی با پیشرفته­ ترین تسلیحات نظامی و قوی­ترین اقتصادهای جهانی در مقابله با آن دچار چالش اساسي مي ‏شوند. با تغییر در سرشت تهدیدات امنیتی، رویکردهای کلاسیک به امنیت و بقاء، پاسخگوی تهدیدات فراانسانی نیستند. در این میان، مهم‏ترین چالش امنیتی که دولت-ملت­ها برای تأمین بقای خود با آن مواجه هستند، عدم اعتماد به قدرت­های بزرگ و  فقدان رهبری واحد در تأمین امنیت بین ­المللی است. ناکارآمدی قدرت­ های بزرگ در کنترل پاندمی کرونا و حتی تأمین امنیت ملی خودشان این برداشت را میان دولت‏-ملت‏ها ایجاد کرده است که چاره­ای جز اقدام ملی برای تأمین بقا و امنیت خود ندارند. ازاین رو، بازنگری پارادایمی و عملیاتی در مفهوم تهدید و امنیت در جهان پساکرونایی ضروري است، که با فهم کلاسیک دولت-ملت‏هاي كنوني از امنیت و تهدید تفاوت ماهوی دارد.  

توصيه‏ ها

• بحران كرونا باعث تقويت دولت‏ گرايي شده و به آنها امكان داده تا براي تجميع و تمركز نيروي خود در مقابله با اين پاندمي، شرايط فوق ‏العاده‏اي را بر جوامع ‏شان حاكم كنند. شرايط مزبور ممكن است اين برداشت نادرست را در ذهن سياستمداران ايجاد كند كه آنها و دولت‏شان يگانه ناجي ملت‏ها در مواجهه با بحران‏ هاي نوظهور جهاني‏ اند. برخلاف اين تصورِ مضيق و كوتاه مدت سياستمداران، آنچه باعث نجات كشور در مواجهه با اين نوع از بحران‏ها خواهد شد، تقويت سرمايه اجتماعي، حركت از حكومتگري به حكمراني و تامين امنيت انساني بجاي تضمين امنيت دولت است.
• پاندمي كرونا درونگرايي و درخود فرورفتن دولت-ملت‏ها در سطح بين ‏المللي را تقويت كرده است. اين واقعيتِ كوتاه مدت ممكن است پيامي اشتباه را به سياستمداران انزواطلب ارسال كند تا بيش از پيش بر نااطميناني همكاري بين‏ المللي و لزوم درونگرايي به منظور ايمن‏ سازي كشور پافشاري كنند. برخلاف سوءبرداشت حاكم بر ذهن اين گروه از سياستمداران، شرايط كرونا بايد به مثابۀ فرصتي مغتنم براي گسترش تعاملات بين‏ المللي در مواجهه با اين قبيل بحران‏هاي نوظهور مورد استفاده قرار گيرد. در شرایط کنونی، كشور به توازنی کارآمد بین جهانی ‏شدن و خوداتکایی ملی نیاز دارد.
• به­جای رقابت تبلیغاتی، رهبران می توانند چارچوب دوجانبه و چندجانبه موثری برای تقویت همکاری ایجاد کنند. وضعیت هم­سر نوشتی در پاندمی کرونا ایجاب می­کند که دولت­ها صرفاً به مدیریت همه ­گیری در مرزهای خود بسنده نکنند. زیرا پایداری امنیت آنها در اتباط مستقیم با وضعیت پاندمی در محیط پیرامونی است. در میان انبوهی از هجمه ­های تبلیغاتی، نباید اجازه داد تئوری­ های توطئه نظیر بیوتروریسم کرونایی و جریان های شبه علمی و خرافي، کارآمدی کشور را تضعیف کند.
• گرچه در حال حاضر هیچ دفاع مطمئني در مقابل همه ­گیری کروناویروس وجود ندارد، افزایش نظارت­ ها، ایجاد زیرساخت­های بهداشت عمومی و از همه مهم­تر اعتماد مردم به کارشناسان و متولیان خط ­مقدم در حداقل­سازی خطرات پاندمی کرونا، اقدامی حیاتی است. پیش ­شرط این فرآیند تلقی کشور از بهداشت عمومی به مثابه امنیت انساني (و نه امنيت دولت) است.

 منبع: پایگاه اطلاع رسانی دانشگاه تربیت مدرس

دكتر مسعود موسوي شفائي، دكتر ولي گل‏محمدي

گروه روابط بين‏ الملل، دانشكدۀ علوم انساني

[1] . John Allen, Nicholas Burns & et.al. “How the World Will Look After the Coronavirus Pandemic”, Foreign Policy, March 2020.

[2] . ‎Joseph S. Nye, “No, the Coronavirus Will Not Change the Global Order”, Foreign Policy, April 2020.

[3] . Francis Fukuyama, “The Thing That Determines a Country’s Resistance to the Coronavirus”, The Atlantic, March 2020.