چالش‌های حقوقی «اینترنت اشیاء» و خلأ قانونی که باید مورد توجه قرار گیرد!

به گزارش «تابناک»؛ وی نمونه اولیه اینترنت اشیا را در فناوری «شناسایی فراکانس‌های (امواج) رادیویی» به کار گرفت. فناوری RFID کمک می‌کند تا بین یک تگ (tag) یا شناسه که به یک کالا یا هر چیز دیگری متصل شده است و یک شناسه خوان (reader) ارتباط برقرار و اطلاعات محمول در شناسه، دریافت شود.

فرض کنید وارد یک فروشگاه می‌شوید و کالا‌های سبد خرید شما از طریق بارکد خوان نزد صندوق دار، شناسایی و در مانیتور جلوی وی نمایش داده و فاکتور خرید صادر می‌شود. در یک حالت پیشرفته، به همراه سبد کالا از در فروشگاه خارج می‌شوید، بدون اینکه صندوق دار، بارکدخوانی کند و در عین حال فاکتور فروش شما صادر می‌شود. در این روش، با فرستادن امواج رادیویی به سبد خرید و اخذ اطلاعات تگ‌های هر یک از کالا‌ها در آن واحد و با سرعت کلیه اطلاعات لازم برای صدور فاکتور سریعا اخذ می‌شود. در این روش به جای شناسه‌ای به نام بارکد، از فناوری RFID استفاده می‌شود. این فناوری موجب افزایش کارآمدی، کاهش خطا در ورود اطلاعات و عدم نیاز به نیروی انسانی است، به ویژه زمانی که کار حجیم و در عین حال ساده باشد. در واقع فناوری اینترنت اشیا به مانند فناوری RFID عمل می‌کند و به همه آنچه در دور و بر است، اجازه می‌دهد با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و همدیگر را بشناسند.

دکتر طاهر حبیب زاده، پژوهشگر حقوق فناوری اطلاعات و عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه امام صادق (ع) با بیان این مطالب در ادامه می‌افزاید: بدیهی است که اینترنت اشیا یا چیز‌ها (به اختصار انگلیسی: IOT) پس از ظهور اینترنت ظهور کرده و فاقد سابقه طولانی است. ظاهر عبارت چندان معنادار و مفهوم رسان نیست و خواننده تصور می‌کند که اشیا مانند میز و صندلی و کتاب دارای اینترنت است. لکن واقعیت آن ناظر است به اینکه اشیا از طریق اینترنت به هم مرتبط می‌شوند.

سیستم GPS خودرو که در زمان سرقت رفتن آن، می‌توان مکان آن را شناسایی کرد، نمونه‌ای ساده از اینترنت اشیاست. بدیهی است که برای برقراری این ارتباط، لازم است آن اشیا قابلیت ارتباط گیری با موجودیت‌های دیگری را دارا باشند. کتابی که فاقد این ویژگی است و چیزی جز چند گرم کاغذ و جوهر نیست، چگونه می‌تواند در این فضا بحث شود؟ پس همه اشیا در این گسترده وارد نمی‌شوند؛ به عنوان مثال ساده، وقتی از طریق گوشی همراه با تلویزیون ارتباط برقرار می‌کنید و به کمک یک نرم افزار، گوشی تبدیل به کنترل تلویزیون می‌شود، نوعی اینترنت اشیا ایجاد شده است. لکن اگر در همین مثال دقت شود، خود ساختمان فیزیکی موبایل با قالب فیزیکی تلویزیون ارتباط برقرار نمی‌کند، بلکه نرم افزاری که در آن نصب شده است با حسگر‌های تلویزیون که قابلیت ارتباط گیری را دارند، ارتباط برقرار می‌کند.

در نتیجه، در عبارت «اینترنت اشیا» به دلیل ظهور «شیء» در یک موجودیت مادی، لزوما ارتباط اینترنتی دو یا چند چیز فیزیکی که دارای وجود مادی هستند، نیست، بلکه در واقع موجودیت‌های مجازی که در داخل موجودیت‌های فیزیکی قرار دارند، با هم ارتباط می‌گیرند و در ظاهر ارتباط بین دو چیز فیزیکی تصور می‌شود. به همین دلیل و برای اجتناب از انتقال ناصحیح مفهوم، شاید بهتر باشد به جای «اینترنت اشیا» از عبارت «اینترنت چیزها» یا حتی به تعبیر دقیق‌تر از «اینترنت موجودیت ها» استفاده شود (نباید با «اینترنت همه چیز» اشتباه کرد که در ادامه مطرح می‌شود).

حبیب زاده خاطرنشان می‌کند: در هر حال، توسعه اینترنت اشیا در هر زمینه‌ای می‌تواند موجب هوشمند سازی و تسهیل جریان زندگی شود؛ از مراقبت و سلامت هوشمند، حمل و نقل هوشمند در سطح کوچک تا ایجاد شهر هوشمند در مقیاس کلان قابل استفاده است. در این زمینه، در سال ۲۰۱۶ میلادی شرکت بزرگ مخابراتی SK Telecom کره جنوبی از ارائه یکسری خدمات بر پایه اینترنت اشیا در سطح ملی خبر داد که از مزایای آن، روشن کردن لامپ خیابان‌ها در مسافت‌های دور و دور از دسترس، پیش بینی آب و هوا، خدمات GPS، تشخیص نشست گاز و آب، تشخیص و شناسایی سرقت رفتن اشیا، رصد محل موبایل جامانده یا سرقت رفته، شناسایی موقعیت افراد با استفاده از ساعت مجهز به اینترنت اشیاست.

نمونه های کاربردی اینترنت اشیاء در بقیه کشورهای جهان

همین شرکت در یکی از پروژه‌های خود در حوزه سلامت گاوها، از اینترنت اشیا استفاده کرده است و نتیجه آن افزایش کیفیت زندگی گاوها، میزان و کیفیت شیردهی و گوشت دهی آنهاست که درآمد گاوداران را نیز افزایش می‌دهد. با این توضیح که برای این منظور یک سخت افزار IOT به نام LiveCare در یک کپسول جاگذاری شده و در شکم گاو کاشته می‌شود تا به طور مستمر به گردآوری داده اقدام کند. داده‌های حاوی دمای بدن گاو و بقیه علایم حیاتی به مانیتور گاودار مخابره می‌شود و در صورت شروع علائم بیماری، فورا تشخیص داده شده و پیشگیری می‌شود. حتی برای پیش بینی زمان زایش گاو نیز به کار می‌رود!

نظر به اینکه این وسیله در یک جای بسیار استراتژیک از بدن گاو، کاشته می‌شود از عوامل بیرونی بی تاثیر می‌ماند و داده‌های دقیق تری را تولید می‌کند. در نمونه عینی دیگر، فردی در ایالت تگزاس آمریکا، ناگهانی غش کرد و روی زمین افتاد. در این هنگام ساعت اپل (Apple watch) سریع و اتوماتیک وار با پلیس تماس گرفت و با رسیدن نیرو‌های امدادی باعث نجات وی شد. این ساعت پس از متوجه شدن کاهش ناگهانی ارتفاع در اثر سقوط و همچنین چک کردن نبض فرد، متوجه این خطر شده بود (به نظر نگارنده این مثال، در عین حال می‌تواند نمونه‌ای از «اینترنت همه چیز» باشد).

به عنوان مثال دیگر، با استفاده از سنسور‌های رطوبت در امور کشاورزی، می‌توان با دریافت درجه رطوبت نقاط مختلف زمین از طریق سنسور‌ها در ساعات مشخصی، زمان نیازمندی زمین به آب را متوجه شد و دستور باز شدن کانال آب را برای آبیاری صادر کرد. در ایتالیا اندازه گیری هوشمند از سال ۲۰۰۱ میلادی مورد توجه قرار گرفته و در اندازه گیری مصرف برق و آب و گاز به همراه سوئد در بین کشور‌های اروپا پیشتاز محسوب می‌شوند. در شهر گروتامر ایتالیا لامپ‌های کنار ساحل به سنسور‌هایی مجهز هستند که میزان پارازیت تلفن‌های همراه را اندازه‌گیری کند.

به اعتقاد این عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق با توجه به نکات فوق، از کارکرد اصلی اینترنت اشیا، کاهش دخالت انسان است که می‌تواند موجب افزایش بهره وری، افزایش دقت در عین سرعت و کاهش هزینه‌ها باشد و نیز فعالیت‌ها طبق برنامه زمان بندی پیش برود. فرض کنید در یک کارخانه ماشین سازی، به جای اینکه انسان‌ها کار کنند، یکسری دستگاه‌های ربات هوشمند به کار گرفته شوند. هر دستگاهی شرح وظایف خود را داشته باشد. وقتی کار خود را انجام داد، به شبکه مرکزی که رصد کننده و ناظر فعالیت ربات هاست و خود این شبکه نیز الکترونیکی است، اطلاع می‌دهد؛ شبکه کار ربات را چک می‌کند و اگر کار درست انجام شده باشد، به رباط بعدی دستور دهد تا رسالت خود را آغاز کند و بدین ترتیب، این ربات‌ها هستند که خودرو را می‌سازند نه آدم ها.

عبارات دیگری که در این فضا مطرح اند و تفاوت‌هایی با اینترنت اشیا دارند، عبارتند از:
۱. Machine to Machine ~ M ۲ M: یک دستگاه را به دستگاه دیگر وصل می‌کند؛ یعنی یک رابطه خطی بین دو دستگاه ایجاد می‌کند و در صنعت مخابرات کاربرد دارد. این فناوری را می‌توان زیر مجموعه اینترنت اشیا نامید.
۲. Industrial Internet of Things: ناظر بر ارتباطات دستگاه‌ها در فضای صنعتی است و دامنه اینترنت اشیا وسیع‌تر از آن است.
۳. Internet of Every things ~ IoE: علاوه بر ارتباط بین اشیا یا دستگاه‌ها ـ که در اینترنت اشیا مطرح است ـ ارتباطات بین افراد و دستگاه ها، افراد با افراد و داده‌ها با افراد یا با هر موجودیت دیگر بواسطه ابزار‌های فناوری را در بر می‌گیرد. در واقع، IoE ارتباط اطلاعاتی مردم، فرآیندها، داده‌ها و اشیاست. وقتی فرد وارد سالن می‌شود و حرکت می‌کند و لامپ‌ها خودکار روشن و با خروج فرد، خاموش می‌شوند، فرآیندی است که در دامنه اینترنت همه چیز قرار می‌گیرد.

چالش‌های جدی اینترنت اشیا

وی در ادامه تصریح می‌کند: از نظر حقوقی، چالش‌های جدی اینترنت اشیا عبارتند از: خطر تهدید سلامت جانی افراد به دلیل هک سیستم‌ها یا اشیا در ارتباط با هم و دادن دستوری خلاف واقع به آن‌ها یا عدم عملکرد صحیح آنها، که می‌تواند خسارات غیرقابل جبرانی به بار آورد. تصور کنید که به یک هوایپما دستور داده شده باشد در صورتی که فشار هوا به عدد خاصی رسید، به اندازه مشخصی اوج بگیرد (ارتباط سنسور فشار هوا با دستگاه اوج دهنده هوایپما). اگر در سنسور فشار هوا ورود غیرمجاز شود و به غلط وانمود گردد که فشار هوا بالاست، معلوم است که خطر بسیار بزرگی هوایپما و سرنشینان آن را تهدید می‌کند. نقض حریم خصوصی افراد، دغدغه دیگری است که برای این منظور ابتدا باید دایره حریم خصوصی تعریف شود ـ که در حقوق ایران، مفهوم تعریف نشده‌ای به حساب می‌آید ـ و سپس برای ایجاد اعتماد و امنیت روانی در افراد جامعه، استاندار‌های حریم خصوصی تعریف و در سطح بالایی مدنظر باشد. عدم حفظ محرمانگی داده‌ها نگرانی بعدی است.

در اینترنت اشیا حجم بزرگی از داده‌ها تولید و مخابره می‌شود.‌ای بسا داده‌هایی که از طریق سیستم‌های اینترنت اشیا جمع آوری می‌شود از طریق هکر‌ها یا کارخانه‌های سازنده اشیا درگیر در شبکه اینترنت اشیا یا دستگاه‌هایی که برای هماهنگی اشیا داخل یک شبکه اینترنت اشیا به کار می‌روند، در اختیار دیگران قرار گیرد. مالکیت‌های داده‌هایی که تولید می‌شود، بحث دیگری است. داده‌ها متعلق به کیست؟ مالکیت فکری داده‌هایی که توسط ابزار‌ها تولید می‌شود با کیست؟! تولیدکننده ابزارها، پدیدآورنده است یا به کار گیرنده؟ البته فناوری بلاک چین می‌تواند یکسری از نگرانی‌ها و خطرات احتمالی را از بین ببرد، اما قطعا تمامی نگرانی‌ها را نمی‌تواند به صفر برساند.

بنا بر گزارشی که کمیسیون اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۴ میلادی در خصوص رویکرد اتحادیه نسبت به اینترنت اشیا منتشر شد، خدمات و اپلیکیشن‌های اینترنت اشیا می‌تواند با کارآمدتر کردن، شاداب‌تر کردن، امن‌تر کردن، هوشمند‌تر کردن و راحت‌تر کردن جامعه ما مزایای اجتماعی زیادی داشته باشد؛ اما این مزایا غالبا با چارچوب‌های حقوقی و مقررات گذاری هنور هم در یک یا چند کشور عضو اتحادیه اروپا مسدود شده است. پیشنهاد این است که یک نگاه تعادلی بین مزایای توسعه فناوری‌های جدید و خطرات متصور و مسائل بالقوه آن حاصل شود. اعتماد، امنیت و حریم خصوصی ابعاد مهم IOT به حساب می‌آیند که باید تضمین شوند تا پذیرش حداکثری آن در جامعه حاصل شود.

این پژوهشگر حقوق فناوری اطلاعات در پایان تاکید می‌کند: بنا بر وب سایت رسمی اتحادیه، تا سال ۲۰۲۱ میلادی، اتحادیه فقط در حوزه پژوهش، نوآوری و توسعه مرتبط با اینترنت اشیا حدود ۵۰۰ میلیون یورو سرمایه گذاری می‌کند. در ایران فعلا قانون خاصی در این باره وضع نشده است و عمدتا بایست از موجودی حقوق سنتی برای پاسخگویی بهره برد. لکن جا دارد از سند «الزامات حاکم بر اینترنت اشیا در شبکه ملی اطلاعات» مصوبه جلسه پنجاه و سوم مورخ ۱۳۹۷/۰۷/۳۰ شورای عالی فضای مجازی، یاد شود که مصوبات آن در حکم قانون است.