کلیات

متیل فنیدات (به انگلیسی: Methylphenidate) که بیشتر به نام تجاری آن،  ریتالین (به انگلیسی: Ritalin) شناخته می‌شود، از ترکیبات مشابه آمفتامین‌ها است؛ که برای درمان افسردگی، نشانه‌های نارکولپسی، و برخی از مبتلایان اختلال کم‌توجهی - بیش‌فعالی تجویز می‌شود. ممکن است از طریق خوراکی جذب شده یا از طریق پوست جذب شود.

مکانیسم اثر و فارماکولوژی

متیل فنیدات مهارگر قوی بازجذب دوپامین و به میزان کم‌تری نوراپی‌نفرین در سیستم اعصاب مرکزی است، گمان می‌رود نقص فعالیت این دو آمین پیامرسان (دوپامین و اپی‌نفرین) از علل بروز سندرم اختلال کم‌توجهی - بیش‌فعالی در کودکان و بزرگ‌سالان باشد، متیل فنیدت با افزایش فعالیت این دو آمین عصبی در بهبود نشانگان این بیماری مؤثر است. در بیماری مبتلا به حملۀ خواب نیز نقص در فعالیت نورون‌های دوپامینرژیک و ارکسین از علل بیماری هستند که این دارو با همان مکانیسم بیماری را کنترل می‌کند.
هرچند متیل فنیدیت دارای اسکلت و ساختار آمفتامینی است، ولی برخلاف آن توانایی آزادسازی کاتکول‌آمین‌ها را ندارد و بازجذب سروتونین را نیز مهار نمی‌کند و از این جهت به آمفتامین برتری دارویی دارد.

عوارض جانبی

عوارض جانبی رایج متیل فنیدات شامل اختلال خواب، کاهش اشتها، اضطراب و کاهش وزن است.  عوارض جانبی جدی‌تر ممکن است شامل روان پریشی، واکنش‌های آلرژیک،  نعوظ طولانی مدت،  سوء مصرف مواد و مشکلات قلبی باشد. اعتقاد بر این است که متیل فنیدات با مهار بازجذب نوراپی نفرین و دوپامین توسط یاخته‌های عصبی (نورون‌ها) عمل می‌کند.  متیل فنیدید یک محرک سیستم عصبی مرکزی (CNS) کلاس‌های فنوتیلامین و پیپیدیدین است.


اختلال کمبود توجه بیش فعالی

از متیل فنیدات برای درمان اختلال بیش فعالی کمبود توجه استفاده می‌شود.  مزایای کوتاه مدت و مقرون به صرفه بودن متیل فنیدات ثابت شده است. بر اساس بررسی سال ۲۰۱۸ شواهدی آزمایشی وجود دارد که این دارو می‌تواند باعث عوارض جانبی جدی و غیر جدی در کودکان شود. در حدود ۷۰ ٪ از مصرف کنندگان متیل فنیدات، بهبودی علائم ADHD مشاهده شده است. کودکان مبتلا به ADHD که از دارو‌های محرک استفاده می‌کنند، با همسالان و اعضای خانواده روابط بهتری دارند، در مدرسه عملکرد بهتری دارند، کمتر تکانشی رفتار می‌کنند، و بازه زمانی توجه بیشتری دارند.  افراد مبتلا به ADHD در معرض خطر بیشتری از نظر ابتلا به اختلالات مصرف مواد بدون درمان دارند و دارو‌های محرک کاهنده این خطر هستند متیل فنیدات در سنین زیر شش سال مورد تایید نمی‌باشد.  

نارکولپسی

ارکولپسی،  اختلال خواب مزمن که علایم آن خواب آلودگی روزانه و حملات خواب غیرقابل کنترل می‌باشدو در درجه اول با محرک‌ها درمان می‌شود. متیل فنیدات در افزایش بیداری، هوشیاری و عملکرد مؤثر است.  

سایر کاربرد‌های پزشکی

متیل فنیدات برای موارد مقاوم به درمان اختلال دو قطبی و اختلال افسردگی اساسی قابل تجویز است. همچنین برای درمان افسردگی در چندین گروه از جمله سکته مغزی،  سرطان و بیماران مبتلا به HIV موثر بوده است.  باین دارو‌ها عوارض جانبی کمتری نسبت به دارو‌های ضد افسردگی سه حلقه‌ای در افراد مسن و بیمار دارند.  

بهبود عملکرد

مواد محرک مانند آمفتامین و متیل فنیدات باعث بهبود عملکرد در کار‌های سخت و کسل کننده می‌شوند، این دارو توسط بعضی از دانشجویان جهت افزایش عملکرد در مطالعه و آزمایش استفاده می‌شود.  همچنین از این دارو برای آپاتی، افسردگی ناشی از ضربه به سر و برطرف کردن آثار خواب آور شبه افیون‌ها استفاده می‌شود.

منع مصرف

برای افراد دارای اضطراب زیاد،  فشار عصبی،  عصبانیت همراه با بی‌قراری، حساسیت مفرط نسبت به دارو،  فشار خون بالا،  گلوکوم،  افسردگی‌های قابل درمان با دارو‌های ضد افسردگی رایج،  تیک‌های حرکتی (به جز سندرم Tourette's نشانگان توره یا نشانگان ژیل دولاتوره)، و کودکان زیر ۶ سال مصرف این دارو منع می‌شود. متیل فنیدات فنیدید برای افرادی که از مهارکننده‌های مونوآمین اکسیداز استفاده می‌کنند (مثلاً فنلزین، و ترانیل سیپرومین) یا افرادی که دارای حساسیت به هر نوع مواد موجود در دارو‌های متیل فنیدات هستند،  منع مصرف دارد. سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) متیل فنیدات را در دسته C قرار می‌دهد و به خانم‌ها توصیه می‌شود در صورت فواید بیشتر از خطرات احتمالی، از این دارو استفاده کنند.  در سال ۲۰۱۸، در یک بررسی به این نتیجه رسیدند که این دارو در موش و خرگوش تراتوژن نیست و در انسان نیز "یک تراتوژن عمده نمی‌باشد".  

هشدار‌ها

احتمال اعتیاد و وابستگی به دارو و سوءمصرف از دارو وجود دارد (بسته به میزان، نحوه مصرف و فرد استفاده‌کننده). اگر چه وابستگی جسمانی به ریتالین همانند مواد مخدری نظیر تریاک و شبه مرفین‌ها گزارش نشده‌است؛ اما پزشکان بر وابستگی روانی و نیاز به افزایش میزان مصرف آن که پدیده تحمل (Tolerance) نیز نامیده می‌شود، اتفاق نظر دارند. از علائم ترک جسمانی و روانی این قرص می‌توان به درد‌های عضلانی، خواب آلودگی و افسردگی نام برد.
این دارو فقط برای افرادی تجویز می‌شود که سابقه کامل آن‌ها به‌طور دقیق ارزیابی شود.
برای بیمارانی با واکنش حاد استرس نباید تجویز شود.
در مصرف طولانی مدت دارو، بهتر است آزمایش‌های منظم شمارش سلول‌های خونی، شمارش افتراقی و شمارش پلاکت‌ها نیز انجام شود.
در صورت عدم بهبودی پس از یک ماه مصرف، باید دارو را قطع کرد.
این دارو نباید برای درمان حالت‌های خستگی مفرط طبیعی، افسردگی و سایکوز‌ها استفاده شود.
نیاز به ادامه مصرف دارو باید مرتب ارزیابی شود و در زمان تعطیلات و زمان‌هایی که مصرف آن نیاز نیست، مصرف کاهش یافته یا قطع شود.
افزایش درجه حرارت بدن، بی نظمی در ضربان قلب، سردرد و تهوع، افزایش فشارخون و تشنج از عوارض مصرف بیش از اندازه ریتالین است.
استفاده از این ماده طبق قوانین جهانی مبارزه با دوپینگ ممنوع می‌باشد.
فشارخون، تعداد نبض و بیماری‌های قلبی و عروقی باید به صورت دوره‌ای و در طول مصرف ریتالین پایش شوند. در صورت وجود هرگونه بیماری قلبی و عروقی یا ابتلا به پرفشاری خون تجویز ریتالین باید با احتیاط صورت بگیرد.
دوز‌های بالاتر از محدوده درمانی، می‌تواند در حافظه کاری و کنترل شناختی اختلال ایجاد کند.