کلیات

سَنگْسار یا رَجْم، مجازاتی است که در آن، محکوم را تا کمر یا سینه در زمین قرار می‌دهند و سپس به او سنگ می‌زنند تا بمیرد. سنگسار از حدود به شمار می‌رود و مجازات زنای محصنه، یعنی زنای مرد یا زن شوهردار، و همچنین در صورت تشخیص حاکم شرع مجازات لواط است. اثبات و اجرای سنگسار شرایطی دارد؛ ازجمله داشتن همسر دائم و امکان آمیزش زناکار با همسر خود در زمان زنا.

برخی از مراجع تقلید، به‌سبب آنکه امروزه اجرای سنگسار به مصلحت اسلام نیست، به اجرای مجازات جایگزین آن فتوا داده‌اند.

همچنین در تورات مجازات جرائمی همچون قربانی‌کردن فرزند برای بت‌ها، جادوگری، کفرگویی، حرمت‌شکنیِ روز شنبه و زنا سنگسار ذکر شده است.

سنگسار یا رَجْم در فقه اسلامی از مجازات‌ها و جزو حدود است و به جرائمی مانند زنا با شرایطی خاص تعلق می‌گیرد. در سنگسار مجرم را تا کمر یا تا سینه، در گودالی قرار می‌دهند و به او سنگ می‌زنند تا کشته شود.

به‌گفته محقق حلی، در سنگسار، مرد تا کمر و زن تا سینه در زمین دفن می‌شوند. اگر جرم با شهادت شهود اثبات شده است، واجب است شهود سنگ‌زدن را شروع کنند و اگر با اقرار مجرم اثبات شده است، باید حاکم شرع سنگ‌زدن را آغاز کند.

چنانچه مجرم حین سنگسار فرار کند، اگر جرم او با اقرار خودش اثبات شده است، بخشیده می‌شود و دوباره سنگسار نمی‌شود؛ اما اگر با شهادت شهود اثبات شده باشد، دوباره سنگسار می‌شود.

جرائمی که مجازات سنگسار دارند

برپایه فتواهای فقیهان، سنگسار مجازات زنای مُحصَنه است؛ یعنی مجازات مرد زناکاری است که همسر یا کنیز دارد؛ همچنین زن زناکاری که همسر دارد. سنگسار در لواط هم مطرح می‌شود، اما مجازات قطعی آن نیست و حاکم شرع می‌تواند بین آن و روش‌های دیگر کشتن یکی را انتخاب کند.

طبق عهد قدیم، مجازات برخی از جرم‌ها سنگسار است؛ ازجمله قربانی‌کردن فرزند برای بت‌ها، جادوگری، کفرگویی، حرمت‌شکنیِ روز شنبه، دعوت به بت‌پرستی و زنا.

ادله شرعی سنگسار

روایات بسیاری در زمینه سنگسار وجود دارد. ازجمله آنها روایت ابوبصیر از امام صادق(ع) است که برپایه آن سنگسار حد بزرگ خدا است و اگر کسی زنای مُحصَنه انجام دهد، سنگسار می‌شود. همچنین روایتی که در آن امام باقر(ع) بیان می‌کند که امام علی(ع) در قضاوت، درخصوص زنای محصنه به سنگسار حکم می‌داد.

دلیل دیگر فقیهان در زمینه سنگسار، اجماع است. شیخ طوسی در کتاب الخلاف نوشته است: همه فقیهان مسلمان، سنگسار را قبول دارند و تنها خوارج آن را به این دلیل که در قرآن و روایات متواتر نیامده است، رد کرده‌اند.

سنگسار در قرآن

عالمان شیعه معتقدند در قرآن آیه‌ای درباره سنگسار وجود ندارد و حکم آن از احادیث و اجماع مسلمانان به‌دست می‌آید؛ اما بسیاری از فقیهان واصولیان اهل‌سنت، بر این باورند که آیه‌ای در قرآن درباره سنگسار وجود داشته است. دلیل این گروه روایت‌هایی است که در چند منبع روایی اهل‌سنت آمده است.

ازجمله در صحیح بخاری از عمر بن خطاب نقل شده است که می‌ترسم زمان بر مردم بگذرد و گفته شود که سنگسار در قرآن نیامده است و مردم با ترک واجبی که خدا نازل کرده گمراه شوند. همچنین مالک بن اَنَس به‌نقل از عمر آورده است: مبادا از آیه سنگسار به این دلیل که در قرآن نیست، غفلت کنید؛ چون پیامبر سنگسار می‌کرد و ما نیز سنگسار می‌کردیم. این آیه در قرآن بوده و من از بیم آنکه مردم نگویند که چیزی به کتاب خدا افزوده‌ام، آن را ننوشتم. آیه سنگسار به‌گفته عمر بن خطاب این‌گونه بود: «إذا زَنىٰ الشَيخ ُو الشَيخَة فَارْجُمُوهما اَلبَتَّة» (پیرمرد و پیرزن اگر زنا کردند، حتماً سنگسارشان کنید).

برخی از علمای اهل‌سنت ازجمله ابوبکر باقلانی و بیشتر معتزله ازجمله ابومسلم اصفهانی، این دیدگاه را قبول ندارند. اینان می‌گویند اگر این عبارت جزء قرآن بود، حتماً عمر بن خطاب آن را در قرآن می‌آورد و به‌خاطر حرف مردم از آن صرف‌نظر نمی‌کرد. همچنین ادبیات این عبارت به‌لحاظ بلاغی با ادبیات قرآن شباهت ندارد.

آیت‌الله خویی از فقیهان معاصر شیعه در البیان نوشته است: اگر این روایت درست باشد، باید گفت: آیه‌ای از قرآن حذف شده است و لازمه این سخن آن است که بپذیریم در قرآن تحریف روی داده است.

شرایط تحقق

از منظر فقیهان شرط تحقق سنگسار داشتن اِحصان است؛ یعنی کسی که سنگسار می‌شود، باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

• داشتن همسر دائم و مقدور بودن آمیزش با او
• غلام یا کنیز نبودن مجرم
• بلوغ
• عاقل‌بودن.

سنگسار و حقوق بشر

انتقاداتی به حکم سنگسار شده است؛ ازجمله گفته‌اند سنگسار حکمی غیرعقلانی و مخالف حقوق بشر است. همچنین در آن، میان جرم و مجازات، تناسب وجود ندارد؛ زیرا این مجازات برای کسی که لحظه‌ای بر اثر فشار نیروی جنسی، لغزش می‌کند، بسیار سخت‌گیرانه است؛ چراکه عمل او مَفسده‌ای ندارد و به دیگران هم آسیبی نمی‌رساند.

در پاسخ به اشکال نخست، گفته‌اند اسلام هم در مرحله اثبات جرم و هم در مرحله اجرای سنگسار بسیار سخت‌گیری کرده است؛ تا جایی که این حکم بیشتر یک تهدید است و به‌ندرت انجام می‌شود. به اشکال دوم نیز چنین پاسخ داده‌اند که وجود چنین مجازاتی به‌سبب آثار زیان‌آور دنیایی و آخرتی فراوان زنا همچون بی‌دینی، بی‌عفتی، بیماری‌های مقاربتی، بحران کودکان بی‌هویت و ناامنی روانی خانواده است. بنابراین در آن جرم و مجازات تناسب دارند.

تغییر حکم سنگسار

در سال ۱۳۹۱ش، استفتایی از برخی مراجع تقلید درباره تغییر حکم شرعی سنگسار انجام شد که پاسخ‌های متفاوتی را از جانب آنان درپی داشت. در این استفتا آمده بود که باتوجه به اینکه امروزه اجرای سنگسار موجب خرده‌گیری مخالفان اسلام می‌شود، آیا می‌توان جایگزینی برای آن تعیین کرد.

در پاسخ به این اسفتتا، آیت‌الله نوری همدانی و آیت‌الله علوی گرگانی، حکم سنگسار را تغییرناپذیر اعلام کردند، اما تعیین شیوه اجرای آن را برعهده ولی فقیه دانستند؛ آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله سبحانی آن را در شرایط فعلی قابل‌جایگزینی معرفی کردند. آیت‌الله موسوی اردبیلی نیز نوشت:‌ سنگسار تغییرپذیر نیست، اما اگر برخلاف مصلحت اسلام و مسلمانان باشد، فقيه جامع الشرايط می‌تواند به عدم اجرای آن حکم دهد.

سنگسار پیش از اسلام

سنگسار از مجازات‌های رایج در زمان شکل‌گیری کتاب مقدس بوده است. همچنین می‌گویند در الواح متعلق به سومریان (قومی ساکن بین‌النهرین) که قدیمی‌ترین نوشته‌های حقوقی هستند،از مجازات سنگسار سخن آمده است. طبق این الواح که به ۲۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردند، جرم‌هایی چون دزدی و زناشویی زن با دو مرد مجازات سنگسار داشته است.