کلیات

حزب توده ایران، نخستین حزب سیاسی ایران پس از شهریور ۱۳۲۰ بوده و یکی از گسترده‌ترین و دیرپاترین احزاب ایران با مرام مارکسیستی ـ لنینیستی بوده است.


از آغاز تا انقلاب اسلامی

در پی اشغال ایران از سوی متفقین، کناره‌گیری رضاشاه از سلطنت و آزادی شماری از زندانیان و تبعیدیان سیاسی، جلسه مؤسسان حزب توده ایران در ۷ مهر ۱۳۲۰، با حضور برخی از رهبران و اعضای پیشین حزب کمونیست ایران، تنی چند از فعالان سیاسی عصر مشروطه و عده‌ای از اعضای گروه پنجاه‌وسه نفر، در تهران تشکیل شد 
 و اعضای کمیته موقت مرکزی به ریاست سلیمان محسن‌اسکندری و عضویت ایرج اسکندری، جعفر پیشه‌وری، محمد یزدی، رضا روستا، عباس اسکندری، مرتضی یزدی، رضا رادمنش، عبدالحسین نوشین، محمد بهرامی، بزرگ علوی، علی امیرخیزی، علی کباری، ابوالقاسم موسوی و عبدالقدیر آزاد انتخاب شدند.  
 طرح اساسنامه را پیشه‌وری نوشت و طرح مرامنامه را وی و ایرج اسکندری نوشتند.  
 اگرچه سال‌ها بعد ادعا شد که حزب توده ایران از ابتدا حزب طبقه کارگر بوده است.  
 اما در طرح برنامه و اظهارنظر‌های اولیه، حزبی غیرطبقاتی، ملی و دموکرات، طرفدار نظام مشروطه و پایبند به قانون اساسی قلمداد می‌شد 


اهداف حزب

هدف‌های حزب عبارت بود از: حفظ استقلال و تمامیت ایران، برقراری حکومت دموکراسی و تأمین حقوق فردی و اجتماعی، مبارزه با استبداد، اصلاحات در نحوه استفاده از زمین و بهبود وضع کشاورزان، اصلاحات اساسی در امور فرهنگی و بهداری، برقراری تعلیمات اجباری و رایگان، تعدیل مالیات‌ها به نفع توده مردم، اصلاح امور اقتصادی و بازرگانی، توسعه صنایع و معادن و وسایل حمل‌ونقل، و ضبط اموال رضاشاه به نفع ملت ایران و به لحاظ سیاسی، مبارزه با فاشیسم و حمایت از متفقین در جنگ جهانی دوم   کمیته مرکزی حزب توده با همکاری کوتاه‌مدت مصطفی فاتح و حمایت مالی شوروی و انگلیس، از بهمن ۱۳۲۰ تا آذر ۱۳۲۱ روزنامه مردم را برای مبارزه با فاشیسم و حمایت از متفقین منتشر کرد 
 و از ۴ اسفند ۱۳۲۰ تا ۱۲ شهریور ۱۳۲۱، روزنامه سیاست را به عنوان ترجمان حزب انتشار داد.  
 پس از آن روزنامه نامه رهبر و روزنامه نامه مردم، به عنوان ترجمان اصلی حزب توده ایران، منتشر شد 
 از ۱۳۲۱ش تا بهمن ۱۳۲۷ جراید متعدد روزانه، هفتگی و ماهیانه (بشر، مردم آدینه، مردم ماهانه، مردم برای روشنفکران) در تهران انتشار یافت و در شهرستانها، شاهین،  آذربایجان (هر دو در تبریز)، استوار (قم)، صورت (رشت)، اردیبهشت، راستی (مشهد)، آهنگر (اصفهان)، و صفا (مازندران) منتشر گردید 
از مهر ۱۳۲۰ تا مهر ۱۳۲۵ افزون بر تهران، کمیته‌های محلی، ولایتی و ایالتی حزب در بیش‌تر مناطق شمالی و مرکزی و جنوبی کشور تشکیل شد و گسترش یافت.
 به منظور ساماندهی اقشار و طبقات جامعه، در اسفند ۱۳۲۱ اتحادیه کارگران ایران تشکیل شد 
 که در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۲۳، به همراه سه اتحادیه کارگری دیگر، شورای متحده مرکزی اتحادیه‌های کارگران و زحمتکشان ایران را، به ریاست رضا روستا، تشکیل دادند که ترجمان آن روزنامه ظفر بود.  
 حزب توده همچنین سازمان‌های گوناگونی تأسیس کرد که عبارت‌اند از: سازمان جوانان حزب توده ایران 
 که ترجمان آن هفته‌نامه مردم برای جوانان و سپس روزنامه رزم بود 
 تشکیلات زنان (۱۳۲۲ش)، که ترجمان آن بیداری ما بود 

نخستین همایش ایالتی حزب

نخستین همایش ایالتی حزب در تهران (مهر ۱۳۲۱)، وضع تشکیلات، امور مالی و مشی سیاسی حزب را بررسی و ماهیت طبقاتی حزب توده ایران را به عنوان حزب کارگران، دهقانان، روشنفکران و پیشه‌وران مشخص کرد. همچنین طرح برنامه و اساسنامه حزب نیز تکمیل شد. تشکیل حکومت دموکراتیک، تساوی حقوق سیاسی و اجتماعی زن و مرد، تقسیم بلاعوض املاک خالصه و بازخرید و تقسیم املاک اربابی در بین دهقانان، به رسمیت شناخته شدن اتحادیه‌های کارگری، و تصویب هشت ساعت کار روزانه، به طرح برنامه افزوده شد 
 در همایش، کمیته مرکزی منحل شد و کمیته ایالتی تهران با پانزده عضو، موقتآ وظایف کمیته مرکزی را برعهده گرفت.  


نخستین کنگره حزب

نخستین کنگره حزب توده ایران در تابستان ۱۳۲۳ش برگزار شد که در آن سیاست داخلی و خارجی، عملکرد فراکسیون پارلمانی، سازمان حزبی، امور مالی، و تفتیش، بررسی و در هر زمینه قطعنامه‌ای صادر شد. همچنین اعضای کمیته مرکزی و کمیسیون تفتیش نیز انتخاب شدند. در این کنگره، مرامنامه، برنامه و نظامنامه حزب به تصویب رسید. مرامنامه، حزب توده ایران را حزبی دموکراتیک معرفی کرد؛ برنامه به هدف‌های حزب در مورد مبارزه سیاسی، کارگران، دهقانان، پیشه‌وران، حقوق‌زنان، فرهنگ‌عمومی و بهداشت، اموراقتصادی و مالی، و عشایر پرداخت؛ نظامنامه، با تأکید بر «اصل مرکزیت و دموکراسی»، ساختار حزبی را منسجم‌تر و وظایف و مسئولیت‌های تشکیلاتی را مشخص کرد 
در سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۳ش فعالیت‌های سیاسی حزب توده ایران عمدتآ عبارت بود از: موضع انتقادی به حضور مستشاران امریکایی در ایران و سپس مخالفت با آن
 و شرکت در انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، که با انتخاب هشت تن از آنان، فراکسیون توده را در مجلس تشکیل دادند.  
 فراکسیون توده درباره قانون کار، تجدیدنظر در قانون استخدام، تجدیدنظر در قانون انتخابات، تساوی حقوق زنان، اصلاح دادگستری و اصلاحات ارضی طرح‌هایی به مجلس عرضه کرد. در ۱۳۲۳ش، پس از برملا شدن وعده‌های دولت ساعد مبنی بر واگذاری امتیاز نفت شمال به شرکت‌های امریکایی، فراکسیون حزب توده با دادن امتیاز به دولت‌های خارجی مخالفت کرد.  
در مرداد ۱۳۲۴، ۲۵ نفر از اعضای سازمان نظامیان حزب توده ایران، بدون اطلاع کمیته مرکزی، در مشهد بر ضد دولت قیام کردند که پس از شکست قیام (۲۹ مرداد ۱۳۲۴)، کمیته مرکزی آن را محکوم کرد
 با این حال، در کشور حکومت نظامی اعلام شد و دفتر حزب توده ایران و تشکل‌های وابسته به آن در تهران و برخی از شهر‌ها موقتاً تصرف و جراید آن توقیف شد. عده‌ای از افسران توده‌ای نیز در باشگاه افسران در کرمان زندانی شدند.  
در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ با تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان در تبریز، کمیته ایالتی آذربایجانِ حزب توده، بدون اجازه رهبری حزب، به آن پیوست. کمیته مرکزی حزب توده ایران در نامه‌ای به کمیته مرکزیِ حزبِ کمونیستِ شوروی، مخالفت خود را با تشکیل این فرقه اعلام کرد، اما زیر فشار دولت شوروی و حزب کمونیست این کشور، ناگزیر فرقه دموکرات آذربایجان را به رسمیت شناخت و از این فرقه و دولت خودمختار آن (۲۱ آذر ۱۳۲۴ تا ۲۱ آذر ۱۳۲۵) حمایت کرد.  
حزب توده ایران از نخست‌وزیر، احمد قوام، که اعلام کرده بود مسئله نفت را با شوروی و مسئله آذربایجان را با نمایندگان آن حل می‌کند، حمایت نمود و در دولت ائتلافی وی شرکت کرد و سه عضو کمیته مرکزی آن مسئولیت وزارتخانه‌های بهداری (یزدی)، فرهنگ و بازرگانی و پیشه و هنر (اسکندری) را برعهده گرفتند
 کمیته مرکزیِ حزب توده دلیل شرکت در کابینه ائتلافی را فراهم بودن شرایط برای اجرای برنامه حزب، تصفیه دستگاه دولتی و به کار بردن آن به نفع ملت، و علت کناره‌گیری از کابینه ائتلافی را بی‌توجهی قوام به اعتراض حزب توده ایران از تهاجم به مؤسسات کارگری و آزادی‌خواه، تشکیل کمیسیون نظارت بر انتخابات مجلس شورا از اعضای حزب دموکرات ایران و شناسایی نهضت جنوب اعلام کرد.