کلیات

تفسیر از دانش‌های مرتبط با قرآن کریم است که تعریف‌های متعددی از آن ارائه شده، مانند «بیان معانى آیات قرآنى و کشف مقاصد و مدالیل آن». واژه تفسیر همچنین برای اشاره به کتاب‌های حاوی تفسیر قرآن به کار می‌رود.
تفسیر قرآن از همان عصر نزول قرآن آغاز شده است.  امام علی (ع) را می‌توان پس از پیامبر اکرم (ص) نخستین مُفسّر قرآن دانست که بسیاری از صحابه روایات تفسیری خود را از او نقل کرده‌اند. همچنین گروهی از صحابه همچون ابن عباس و ابی بن کعب، قرآن را تفسیر می‌کردند. پس از آنان،  تابعین و تابع تابعین از ضرورت پرداختن به تفسیر غافل نشدند و آثاری تفسیری از خود به جای گذاشتند. در دوره‌های بعد، تفسیر‌ها شکل فنی‌تری به خود گرفتند و تنوع تفاسیر، سبب پدیدآمدن روش‌های مختلف در تفسیر شد.
از مهم‌ترین دسته‌بندی‌های که می‌توان در تفسیر نام برد،  تفسیر قرآن به قرآن،  تفسیر روایی و تفسیر عقلی است. همچنین از مهم‌ترین روش‌ها می‌توان از این روش‌ها نام برد: روش موضوعی، ترتیبی، تاریخی و ...
از مهم‌ترین تفاسیر شیعه می‌توان این تفاسیر را برشمرد: تفسیر قمی،  تبیان،  مجمع البیان،  روض الجنان،  تفسیر صافی،  تفسیر المیزان.

مفهوم‌شناسی

تفسیر در لغت به معنای ایضاح و تبیین است. درباره ریشه این کلمه دو رأی وجود دارد:
این واژه از مادّه فسر گرفته شده است. لغت‌شناسان برای این مادّه معانی متعددی ذکر کرده‌اند، از جمله بیان و توضیح دادن، آشکار ساختن امر پوشیده و کشف و اظهار معنای معقول که همه این معانی در مفهوم «تبیین و آشکار ساختن و اظهار کردن» مشترک‌اند. برخی «فسر» و «تفسیر» را مترادف یکدیگر دانسته‌اند، اما به نظر می‌رسد که ــ به دلیل خصوصیت معنایی باب تفعیل که اغلب در معنای مبالغه و تکثیر است و با توجه به معانی ذکر شده برای «تفسیر» در کتب لغت ــ واژه تفسیر مبالغه معنای فَسر  و به معنای آشکار نمودن مطالب معنوی و معقول همراه با سعی و اجتهاد باشد.
این واژه مشتق از «سفر» و مقلوب آن است. این قول علاوه بر آنکه مبتنی بر قاعده اشتقاق کبیر‌ می‌باشد که در زبان عرب رایج است، ناشی از آن است که برخی از لغت شناسان معنای اصلی مادّه سفر را کشف و آشکار شدن دانسته‌اند،  با این توضیح که دو مادّه، علاوه بر لفظ، در معنا نیز مشابه‌اند. اما بررسی موارد استعمال این دو مادّه نشان می‌د هد که اولی بیشتر در مورد اظهار معنای معقول و آشکار کردن مطالب معنوی و دومی برای آشکار نمودن اشیای خارجی و محسوس استفاده می‌شود. چنان که راغب اصفهانی کاربرد اولی را برای بیان معنای معقول  و کاربرد دومی را مختص به اعیان مادّی و خارجی دانسته است و امین خولی  نیز همین نظر را تأیید کرده، ضمن این که در اشتقاق واژه تفسیر از هر یک از این دو مادّه تفاوتی قائل نیست، زیرا هر دو در معنای «کشف و اظهار» مشترک‌اند. اکثر لغویان معتقد به دیدگاه نخست‌اند و در کتب خود به دیدگاه دوم اشاره‌ای نکرده‌اند.
همچنین گفته شده که اصل واژه تفسیر،  سریانی است که در متون قدیمی این زبان به معنای شرح و توضیح کتاب مقدّس فراوان به کار رفته است.

کاربرد در قرآن

کلمۀ تفسیر یک بار در قرآن آمده و آن هم به معنای بیان و شرح است: وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیرً‌ا (ترجمه: و براى تو مَثَلى نیاوردند، مگر آنکه [ما]حق را با نیکوترین بیان براى تو آوردیم.) [ فرقان–۳۳]،  زیرا در پاسخ مشرکان مکه که همواره پیامبر (ص) را مورد شماتت قرار می‌دادند و در نبوت و رسالت حضرت تشکیک می‌کردند،  قرآن پاسخ می‌دهد: و کافران برای تو هیچ مثلی نیاوردند مگر آن که جوابی حق و خوش بیان‌تر برایت بیاوریم.
علامه طباطبائی دانش تفسیر را این چنین تعریف کرده است: «تفسیر به معناى بیان معانى آیات قرآنى و کشف مقاصد و مدالیل آن است».
مهم‌ترین نکته در باب تفسیر عبارت از نقش این علم در پرده برداری از مدلول لفظ و بیان معانی است. در نتیجه، بیان معانی ظاهری لفظ که از ظاهر کلام به ذهن می‌رسد، تفسیر خوانده نمی‌شود و به تعبیر شهید صدر (م ۱۴۰۲ق): «پرده برداری و بیان در معنای تفسیر در جایی مطرح است که گزارش گر نوعی پنهان بودگی و پیچیدگی باشد تا از راه تفسیر کشف و زایل گردد. ولی در جایی که سخن با معانی ظاهری و زودرس روشن می‌شود و لفظ معنای آن را آگاهی می‌دهد، تفسیر نامیده نمی‌شود، زیرا از چیزی پنهان پرده برداری نکرده است». این تعریف برای محدودۀ تفسیر و میدان فعالیت این علم در فهم پیام قرآن بسیار مهم است، زیرا مشخص می‌کند کجا جای تفسیر و کجا جای برداشت از معنای ظاهری و ترجمان کلام است. سیوطی نیز در الاتقان این تعریف را ارائه کرده است: «تفسیر علمی است که از احوال قرآن از نظر دلالت بر مرادش متناسب با درک و فهم بشر بحث می‌کند».

آغاز تفسیر قرآن

نخست باید بگوئیم: تفسیر که به معناى بیان معانى آیات قرآنى و کشف مقاصد و مدالیل آن است، از قدیمى‌ترین اشتغالات علمى است که دانشمندان اسلامى را به خود جلب و مشغول کرده است؛ و تاریخ این نوع بحث که نامش تفسیر است، از عصر نزول قرآن شروع شده، و این معنا از آیۀ کَمَا أَرْ‌سَلْنَا فِیکُمْ رَ‌سُولًا مِّنکُمْ یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ (ترجمه: همان طور که در میان شما، فرستاده‌اى از خودتان روانه کردیم، [که]آیات ما را بر شما مى‌خواند، و شما را پاک مى‌گرداند، و به شما کتاب و حکمت مى‌آموزد) [ بقره–۱۵۱]به خوبى استفاده می‌شود، چون مى فرماید: همان رسولی که کتاب قرآن به او نازل شد، آن کتاب را به شما تعلیم مى‌دهد.