کلیات

ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصرخسرو (۳۹۴-۴۸۱ق) متکلم، شاعر، نویسنده و جهانگرد بزرگ قرن پنجم که از مبلغان مذهب اسماعیلی بود. وی در قبادیان از توابع بلخ متولد شد و در یمگان از توابع بدخشان درگذشت. ناصرخسرو بر اغلب علوم عقلی و نقلی زمان خود از قبیل فلسفه و حساب و طب و موسیقی و نجوم و کلام تبحر داشت و در اشعار خویش به کرات از احاطه داشتن خود بر این علوم تأکید کرده‌است. وی به همراه حافظ و رودکی جزء سه شاعری است که کل قرآن را از برداشته‌است. او در آثار خویش، از آیات قرآن برای اثبات عقاید خودش استفاده کرده‌است.

زندگی نامه

ناصرخسرو قبادیانی در سال ۳۹۴ق در روستای قبادیان بلخ متولد شد. از آغاز جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس به دربار سلجوقیان راه یافت. در سال ۴۳۷ق خوابی دید که باعث شد کارهای دولتی را رها کند و به سفر حج برود. در این سفر وقتی به مصر رسید، چندسالی در آنجا ماند. و عقاید فرقه اسماعیلیه را پذیرفت واز دانشمندان آنان به حساب آمد. لذا تبلیغ عقاید اسماعیلیه را شروع کرد که سلجوقیان در صدد کشتن وی برآمدند؛ پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. در این رابطه درباره وی داستان‌ها وافسانه‌هایی ساخته‌اند. وی در سال ۴۸۱ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان وفات یافت.

اهل بیت

در آثار ناصرخسرو شهرت ناصرخسرو در بین مردم به شعر است. ولی او پیش از آن که شاعر باشد، متکلم است. وی به اهل بیت ارادت داشت. در آثارش به ویژه در دیوان شعرش این علاقه زیاد دیده می‌شود. ناصرخسرو در کتاب جامعُ الحِکمَتَین که در اواخر عمرش آن را نوشته، به اثبات وجود وصی برای پیامبر(ص) می‌پردازد و شرافت هر دو را ذکر می‌کند و این گونه نتیجه می‌گیرد: «وصایتی که در غدیر خم به همگان اعلان شد در فرزندان امام علی جاری است.». وی در تفسیرحدیث سفینه می‌نویسد:«کشتی نوح چوب نیست؛ بل اهل بیت رسول است و نیز طوفان نوح آب نیست؛ بل جهل و ضلالت است که هلاک عاصیان است.». او در کتاب «وجه دین» که رساله عملی محسوب می‌شود درباره اثبات وصایت حضرت علی پرادخته و می‌نویسد: «وصی آدم مولانا شیث بود علیه‌السلام و وصی نوح مولانا سام بود علیه‌السلام و وصی ابراهیم مولانا اسماعیل بود علیه‌السلام و وصی موسی مولانا هارون بود علیه‌السلام و وصی عیسی مولانا شمعون بود علیه‌السلام و وصی محمد مصطفی علی المرتضی بود علیه‌السلام.» ناصر خسرو در سفرنامه، نام حضرت علی را بارها با ذکر سلام و احترام یاد کرده است. در خوان الاخوان حضرت علی را به همراه اولیا و رسول و امامان، واسطه فیض دانسته و این گونه می‌گوید: «اگر کسی بی‌این میانجیان توحید جوید معطل است.» ناصر خسرو عشق و علاقه خود به اهل بیت را در دیوان اشعارش بیشتر منعکس ساخته است. توصیف و توضیح صفات، ستایش مردانگی، شجاعت و دلاوری حضرت علی در میان اشعار وی زیاد دیده می‌شود. او دوستی خاندان پیامبر را مایه راهیابی به بهشت در قیامت می‌داند

چون به حبّ آل زهرا روی شُستی روز حشر                    نشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا

در دیوان شعر ناصر خسرو این مفاهیم زیاد دیده می‌شود. وی اهل بیت را لوای خداوند و ریسمان محکم الهی می‌داند که تمسک بدان موجب رهایی از چاه جهل است:

اهل عبا یکسره لوای خدایند                  سوی تو، گر دوستدار اهل عبایی

حیدر زی ما عصای موسی دورست          موسی ما را جز او که کرد عصایی؟

آنچه علی داد در رکوع فزون بود             زآنکه به عمری بداد حاتم طایی

گر تو جز او را به جای او بنشاندی           والله والله که بر طریق خطایی

آل رسول خدای، حبل خدایند               چونش گرفتی، ز چاه جهل برآیی

ناصرخسرو شرط پیروزی بر ابلیس را اطاعت و دوستی اهلبیت(ع) می‌داند:

یاری ندهد تو را بر این دیو                   جز طاعت و حب آل یاسین

گرد دل خود ز دوستیشان                    بر دیو حصار ساز و پرچین

در باغ شریعت پیمبر                کس نیست جز آل او دهاقین

وی نشان شیعه را مبارزه برای دین و قرآن بیان می‌کند:

مبارزان سپاه شریعتیم و قرآن                از آنکه شیعت حیدر، سوار کراریم

 این شاعر به جهت همین اعتقادات مورد حمله، تهمت و آزار قرارمی‌گیرد. در این باره سروده است:

گر گفتم از رسول، علی خلق را وصیست              سوی شما سزای مساوی چرا شدم؟

ورگفتم اهل مدح و ثنا آل مصطفاست                 چون زی شما سزای جفا و هجا شدم

عیبم همی کنند بدانچهام به دوست فخر             فخرم بدانکه شیعت اهل عبا شدم

گفته می شود علت رفتن ناصر خسرو به دره یمگان همین مدح وثنای اهل بیت و بیان دیدگاه‌های شیعی اوست، که در این رابطه می‌سراید:

شو سخن گستر ز حیدر گر نیندیشی از آن           همچو بر من کوه یمگان بر تو بر زندان کنند.

شخصیت و خصوصیات اخلاقی

ناصر خسرو یکی از شاعران و نویسندگان مهم در ادبیات فارسی است که در فلسفه و حکمت دست داشته است، او در خداشناسی و دینداری سخت استوار بوده ‌است و مناعت طبع، بلندی همت، عزت نفس، صراحت گفتار، و خلوص او از سراسر گفتارش آشکار است. ناصر خسرو جزء صریح‌ترین نماینده فکری معترض در ادبیات فارسی است و پیشتاز شعر علمی – عرفانی در ادبیات فارسی است. وی به نحوی وسواس‌آمیز کردار را با گفتار همراه کرده است. ناصر خسرو یکی از پایه‌گذاران پیکار امانی است که ادبیات هزارساله ایران لاینقطع با آن درگیر بوده است و آن مبارزه با «ریا، ، تزویر و نیرنگ» است.

بزرگداشت

برای ناصرخسرو، بارها در ایران و افغانستان مراسم بزرگداشت برگزار شده است. در همایشی که در کابل برگزار شد، یونسکو در پیامی از شخصیت ناصر خسرو تجلیل نمود. در ایران نیز بارها مراسم بزرگداشت برگزار شده در هزارمین سال ولادت ناصرخسرو (۱۳۹۴ق)در دانشگاه فردوسی مشهد مراسمی با حضور اندیشمندان داخلی وخارجی برگزار شد و مجموعه مقالات آن با عنوان یاد نامه چاپ شده است. در دوران معاصر نیز همایش‌هایی در دانشگاه شهید بهشتی تهران و شهرهای مختلف مانند ری و بسطام بزرگداشت‌هایی برگزار شد.

آثار

از آثار ناصرخسرو می توان «سفرنامه»، «دیوان شعر»، «زادالمسافرین وجه الدین(روى دین)»، «سعادت نامه»، «روشنایى نامه»، «خوان اخوان»، «گشایش و رهایش»، «عجائب الصنعه»، «جامع الحکمتین»، «بستان العقول»، «لسان العالم»، «اختیار الامام و اختیار الایمان»، «رساله الندامه الى زاد القیامه» را نام برد.