کلیات
این مذاکرات یکی از طولانی‌ترین مذاکرات بین المللی بر سر یک موضوع مشخص بود که از سال ۲۰۱۳ میان ایران و ۶ قدرت جهانی آغاز شد و در نهایت در سال ۲۰۱۵ به نتیجه رسید.
با اینکه توافق اولیه موسوم به برجام در ماه ژوئیه به نتیجه رسید اما مذاکرات دو طرف ادامه یافت تا سرانجام در آوریل ۲۰۱۵ به "تفاهم لوزان" به عنوان چارچوبی برای توافق وین دست یافتند.
بر اساس متن توافق برجام، ایران ذخایر غنی سازی متوسط خود را پاکسازی، ذخیره سازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع و همچنین تعداد سانتریفیوژ‌های خود را تا حدود دو سوم به مدت حداقل ۱۵ سال کاهش خواهد داد.
همچنین بر اساس برجام، ایران غنی سازی بیش از ۳,۶۷ درصد را متوقف کرده و هیچ تاسیسات غنی سازی جدید و یا رآکتور آب سنگین نخواهد ساخت.
علاوه بر محدودیت‌هایی در بخش‌های فنی و هسته‌ای تاسیسات هسته‌ای کشورمان، به منظور بررسی، نظارت و تایید اعمال این محدودیت‌ها از سوی ایران، آژانس بین المللی انرژی اتمی به تمامی تاسیسات هسته‌ای کشورمان دسترسی منظم پیدا کردند.
بر اساس برجام و در ازای اجرای تمامی این تعهدات، ایران از ذیل تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا خارج شد.
متن برجام یا همان توافق وین، توسط فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان با حضور رسانه‌ها به زبان‌های انگلیسی و فارسی قرائت و اعلام شد که طرفین به توافق جامع دست یافته اند.
پس از دستیابی طرفین به برجام، شورای امنیت سازمان ملل با صدور قطعنامه مشهور ۲۲۳۱، رسما از این توافق حمایت کرده و با گنجاندن آن در حقوق بین الملل، عمل به برجام را به صورت قانونی الزام آور کرد.
چکیده ای از بندها
-ایران به یاری «گروه کار» (اتحادیه اروپا+۳ متشکل از فرانسه، آلمان، انگلستان و شاید برخی کشورهای دیگر) رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک را بر اساس یک طرح مورد پذیرش این گروه و در جهت حمایت از اهداف صلح‌جویانه و تحقیقاتی در زمینه تولید انرژی هسته‌ای، نوین‌سازی و بهینه‌سازی خواهند کرد.
-ذخیره فعلی اورانیوم غنی شده با غلظت پایین در اختیار ایران با یک کاهش ۹۸ درصدی از ۱۰٬۰۰۰ کیلوگرم به ۳۰۰ کیلوگرم کاهش می‌باید. این کاهش به مدت ۱۵ سال پابرجا باقی خواهد ماند.
-ایران، کمینه‌ای به میزان دو سوم از شمار گریزانه‌هایش (سانتریفیوژ یا گریزانه به ماشینی مخروطی شکل گفته می‌شود که در چرخه تولید انرژی هسته‌ای، امکان غنی‌سازی اورانیوم را فراهم می‌آورد) را از ۱۹٬۰۰۰ عدد (که ۱۰٬۰۰۰ تای آن در حال فعالیت بوده‌اند) به ۶٬۰۱۴ عدد کاهش خواهد داد که از این میزان تنها ۵٬۰۶۰ تای آن اجازه غنی‌سازی اورانیوم در طی مدت ۱۰ سال پس از اجرای برجام را خواهند داشت.
-ایران، فعالیت‌های مرکز هسته‌ای فردو در زمینه غنی‌سازی اورانیوم و همچنین تحقیق و توسعه در این خصوص را به مدت ۱۵ سال متوقف خواهد نمود و آن را به یک مرکز تحقیقاتی فیزیک، انرژی هسته‌ای و فناوری‌های مرتبط تغییر کاربری خواهد داد.
-ایران اجازه دارد به مدت ۸ سال به تحقیق و توسعه در زمینه غنی‌سازی اورانیوم ادامه بدهد، اما این امر تنها در تأسیسات نطنز می‌بایست صورت گیرد.
-آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای یک نظارت چندلایه را «بر زنجیره مواد هسته‌ای ذخیره شده توسط ایران، کارخانه‌های تولید اورانیوم و تهیه و تدارک هر گونه فناوری هسته‌ای توسط ایران اعمال خواهد نمود.
-چنانچه بازرسان آژانس در مورد اینکه ایران در یکی از تأسیسات اعلام نشده خود در حال توسعه انرژی هسته‌ای شک داشته باشند، اجازه دارند درخواست دسترسی به این تأسیسات را بدهند «تا مطمئن شوند هیچ‌گونه مواد هسته‌ای اعلام نشده‌ای وجود نداشته باشد و ایران هیچ‌گونه فعالیت هسته‌ای مغایر با توافقنامه به انجام نرساند.»
تحریم‌هایی قرار شد لغو شوند
از جمله‌بند‌هایی که در برجام در رابطه با برداشتن تحریم‌های ایران آورده شده، به موارد زیر اشاره می‌شود:
-شورای امنیت سازمان ملل متحد طی جلسه‌ای برجام را تأیید خواهد نمود و تمام مفاد قطعنامه‌های قبلی خود در خصوص موضوع هسته‌ای ایران شامل ۱۶۹۶ (۲۰۰۶)، ۱۷۳۷ (۲۰۰۶)، ۱۷۴۷ (۲۰۰۷)، ۱۸۰۳ (۲۰۰۸)، ۱۸۳۵ (۲۰۰۸)، ۱۹۲۹ (۲۰۱۰) و ۲۲۲۴ (۲۰۱۵) را هم‌زمان با اجرای اقداماتِ توافق شدهٔ مرتبط با هسته‌ای توسط ایران که توسط آژانس راستی‌آزمایی می‌شوند لغو خواهد کرد.
-طبق پیوست دوم این توافق، تحریم‌های اتحادیه اروپایی و ایالات متحده در روز اجرایی شدن برجام لغو می‌شوند. این تحریم‌ها در حوزه‌های مالی، بانکی، بیمه، نفت، گاز، پتروشیمی، کشتی‌رانی، کشتی‌سازی، ترابری، طلا و فلزات گرانبها، اسکناس، سکه، موارد مجاز هسته‌ای، فلزات، نرم‌افزار و تسلیحات می‌باشند. همچنین نام برخی از شرکت‌ها و اشخاص حقیقی ایرانی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران طبق این پیوست از تحریم درآمد.
-سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا هیچ‌گونه تحریم یا اقدامات سختگیرانه دیگری در زمینه انرژی هسته‌ای علیه ایران وضع نخواهند نمود. ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا تحریم‌های مربوط به انرژی هسته‌ای ایران (به گونه‌ای که در ضمیمه ۲ توافقنامه آمده) را پس از آنکه آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای تأیید کرد که ایران گام‌های مؤثری برداشته، لغو خواهند نمود.
-تحریم‌های مربوط به فناوری موشک‌های بالستیک به مدت ۸ سال پابرجا خواهند ماند. همچنین برخی تحریم‌های مشابه علیه فروش جنگ‌افزار‌های متعارف به ایران به مدت ۵ سال باقی خواهند ماند.
-بر اساس توافقنامه و به مدت ۸ سال پس از اجرایی شدن آن، برخی تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه برخی شرکت‌ها و افراد ایرانی (همچون سردار سلیمانی) برداشته خواهند شد. با این وجود تمامی تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه ایران که مربوط به نقض حقوق بشر، فناوری‌های ساخت موشک و حمایت از وحشت‌افکنی می‌شوند، برداشته نخواند شد.
واکنش ها به برجام
- بان کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل متحد با ابراز خرسندی از توافق امروز گفت: «سازمان ملل متحد آماده است تا به‌طور کامل در روند اجرای این توافق تاریخی و مهم همکاری داشته باشد.»
- فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، که نقشی کلیدی در مذاکرات داشت گفت: «تصمیم‌های تاریخی هرگز آسان نیستند. اما به رغم تمام فراز و نشیب‌ها و تأخیرها، امید باعث شد که بر دشواری‌ها فائق شویم.»
رهبر معظم انقلاب، در دیدار با اعضای هیئت دولت از «زحمات و مجاهدات صادقانه و مجدانه تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای» قدردانی کرد. ایشان در خطبه‌های عید فطر بر اصول اساسی نظام اسلامی و موضع پیشین در برابر ایالات متحده و حمایت ایران از سوریه و حزب‌الله تأکید کرد.
-حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران با اشاره به نتایج مذاکرات هسته‌ای، از «حمایت‌ها و هدایت‌های» رهبر انقلاب نسبت به دولت و تیم مذاکرات هسته‌ای تشکر و ابراز امیدواری کرد این مسئله «حرکتی جدید در مسیر پیشرفت کشور را به وجود بیاورد.» حسن روحانی در نطقی تلویزیونی پس از اعلام توافق از آغاز یک «صفحه جدید» سخن گفت: «مبنای این صفحه جدید این است که حل معضلات در جهان راه‌های ساده‌تری هم دارد.» او گفت: «اجرای این توافق آغاز یک امتحان است. اگر این توافق به درستی اجرا شود، می‌توان خشت‌های دیوار بی‌اعتمادی را یک به یک برداشت.» روحانی همچنین بار دیگر به فشار تحریم‌ها اذعان کرد: «تحریم کنندگان شرایط سختی را در جامعه به وجود آوردند، هرچند تحریم هرگز موفق نبود.»
-وزیر امور خارجه محمد جواد ظریف این را یک «رویداد تاریخی» عنوان کرد و گفت: «امروز پایان امید بر سر این مسئله باشد، اما اکنون ما فصل جدیدی از امید را آغاز کرده‌ایم. اجازه دهید آن را بسازیم.»
-علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی گفت: «امروز مذاکرات هسته‌ای توفیقی برای ملت ایران داشته و بعد از سال‌ها به نتیجه رسیده‌است و در این زمینه باید از وزیر خارجه و تیم دولت تشکر کنیم چرا که وقت کافی گذاشته و مسائل را مورد بررسی قرار دادند.»
-مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران در واکنش به توافق هسته‌ای گفت: «این پیروزی مرا به یاد فتح خرمشهر و همچنین پیروزی پذیرش قطعنامه انداخت که دنیا در آن مقطع علی‌رغم همه دشمنی‌ها و حمایت‌های که از صدام می‌کردند، در بین‌المللی‌ترین سازمان جهان بر حق ایران صحه گذاشتند و تأکید کردند.»
-محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران، برجام را فتنه‌ای هم‌ردیف جنگ ایران و عراق، پیروزی محمد خاتمی در سال ۷۶ و خیزش اعتراضی سال ۸۸ دانست.
-علیرضا زاکانی، رئیس کمیسیون ویژه بررسی برجام در مجلس شورای اسلامی: توافقنامه ژنو نه عسل مصفا و فتح‌الفتوح است، نه جام زهر و ترکمنچای هسته‌ای بلکه ورود به میدان مینی است که هنرمندیِ عبور پرافتخار از آن را می‌طلبد و راه را برای پیروزی‌های دیگر هموار می‌سازد.
-احمد توکلی، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی به خبرگزاری ایرانا گفت: «جمع‌بندی مذاکرات می‌تواند ۳۰ درصد در طولانی مدت در کاهش هزینه واردات تأثیر بگذارد و از این جهت مثبت است.»
علی طیب نیا، وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران در واکنش به توافق هسته‌ای به خبرگزاری مهر گفت: «بعد از توافق، چند ماه زمان نیاز داریم تا پس از طی مراحل اجرایی از سوی ایران و غرب، آثار برداشته شدن تحریم‌ها به‌طور کامل خود را نشان دهد، این در حالی است که مردم خسته از فشار‌های چند سال اخیر، انتظار دارند به سرعت مشکلات اقتصادی کشور مرتفع شود.»
-سعید جلیلی، مذاکره‌کننده اسبق هسته‌ای ایران، در نشست کمیسیون بررسی برجام که در مجلس شورای اسلامی برگزاری شد، مدعی شد که در تنظیم سند این توافق هسته‌ای و اسناد ضمیمه آن، از ۱۰۰ حق مسلم ایران صرف نظر شده‌است و این توافق و قطعنامه شورای امنیت پیرو آن، ناقض خطوط قرمز ترسیم‌شده در ایران است.
خروج از برجام
در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ شمسی، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا رسماً اعلام کرد که ایالات متحده از برجام خارج خواهد شد. او، ایران را متهم به حمایت از حزب‌الله، طالبان، القاعده و سایر سازمان‌های تروریستی کرد. همچنین او بازگشت تحریم‌ها به مانند گذشته را اعلام کرد.
ترامپ با استناد به مدارکی که قبلاً بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل رو کرده بود، ایران را متهم به عدم پایبندی به این توافق کرده و گفته ایران هرگز به برجام پایبند نبوده‌است.
واکنش‌ها به خروج آمریکا از برجام
رهبر انقلاب اسلامی در مراسم سالگرد امام خمینی (ره) در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۹۷، به سازمان انرژی اتمی ایران دستور داد مقدمات لازم برای غنی‌سازی اورانیوم و دستیابی به ۱۹۰ هزار سو را در قالب برجام را آغاز کند. ایشان همچنین در سخنرانی ۱۹ اردیبهشت در دانشگاه فرهنگیان با اشاره به صحبت‌های شب گذشته ترامپ هنگام اعلام خروج آمریکا از برجام، با «سخیف و سبک» خواندن سخنان رئیس‌جمهور آمریکا، این سخنان را شامل «بیش از ۱۰ دروغ» دانست که «هم نظام را تهدید کرد، هم ملت را که چنین و چنان می‌کنم.» ایشان افزود: «بنده از طرف ملت ایران می‌گویم: آقای ترامپ! شما غلط می‌کنید.
حسن روحانی، رئیس جمهور ایران اعلام کرد که خروج آمریکا از برجام می‌تواند برای ما دو سه ماه مشکل ایجاد کند. وی در نطق تلویزیونی بلافاصله پس از اعلامیه ترامپ در این باره صحبت کرد. وی در این سخنرانی گفت: از این لحظه توافق برجام بین ایران و پنج کشور است. در این شرایط باید منتظر باشیم تا شش کشور بزرگ جهانی نسبت به توافق چگونه عمل می‌کنند.