کلیات
ان پی تی مخفف نام انگلیسی معاهده منع گسترش هسته ای است. واژه "ان.پی.تی (NPT) از جمله واژه های سیاسی است كه به كرات در محافل رسانه‌ای و سیاسی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، مخفف نام انگلیسی (Nuclear Non- Proliferation Treaty) است.
تاریخچه
پس از آن كه آمریكا در دوران جنگ جهانی دوم به استفاده از بمب اتمی اقدام كرد رقابت شدیدی از سوی سایر كشورهای بزرگ جهان برای دستیابی به این سلاح آغاز شد كه در این مسیر شوروی سابق در سال ،۱۹۴۹ انگلیس در سال ،۱۹۵۲ فرانسه در سال ۱۹۶۰ و جمهوری خلق چین در سال ۱۹۶۴ به یك دولت هسته ای تبدیل شدند.
همچنین تحقیقات علمی كه در دهه ۱۹۶۰ برای كاربردهای صلح آمیز انرژی هسته ای انجام شد به پیشرفت های شگرفی در فناوری راكتورهای هسته ای برای تولید برق منجر شد. در سال ۱۹۶۶ نیروگاههای هسته ای در پنج كشور در حال ساخت بود. در سال ۱۹۸۵ حدود ۳۰۰ نیروگاه هسته ای در كشورهای مختلف در حال فعالیت، ساخت یا طراحی بودند.
خسارت های گسترده جانی و مالی ناشی از انفجار بمب های اتمی آمریكا در هیروشیما و ناكازاكی ژاپن و نیز تولید مقادیر زیادی پلونیوم ناشی از سوخت نیروگاههای هسته ای- كه طبق برآوردهای سال ۱۹۸۵ روزانه برای تولید ۱۵ تا ۲۰ بمب اتمی كفایت می كرد- تلاش های بین المللی برای جلوگیری از استفاده های غیرصلح آمیز انرژی هسته ای را موجب شد كه در نهایت این روند معاهده ان.پی.تی به عنوان تنها معاهده چندجانبه الزام آور در این زمینه در یك مقدمه و ۱۱ ماده منعقد شود.
معاهده ان.پی.تی در اول ژوئیه ۱۹۶۸ برای امضای كشورها آماده شد و در این تاریخ آمریكا و انگلیس و ۵۹ كشور دیگر آن را امضا كردند. این معاهده پس از آن كه آمریكا آن را در مجلس خود تصویب كرد در ۵ مارس ۱۹۷۰ به اجرا گذاشته شد. چین در ۹ مارس سال ،۱۹۹۲ فرانسه در ۳ اوت ۱۹۹۲ به عضویت این معاهده درآمدند.
اعضای معاهده
در حال حاضر ۱۸۶ كشور جهان عضو این معاهده هستند. تنها كشورهای كوبا، اسرائیل، هند و پاكستان عضو این معاهده نیستند. همچنین كره شمالی نیز چند سال پیش از این معاهده خارج شده است.
مفاد کلی معاهده
طبق این معاهده کشورهای دارای سلاح هسته‌ای نباید به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به کشورهای غیربرخوردار در راه تحصیل این سلاح کمک کنند و کشورهای غیربرخوردار متعهد می‌شوند تا در این راه تلاش نکنند، هر چند به موجب ماده ۴ برخوردارها متعهد شده‌اند که فناوری هسته‌ای صلح آمیز را در اختیار غیربرخوردارها قرار دهند.
فرایند نظارت بر اجرای ان پی تی
نظارت بر اجرای معاهده ان.پی.تی و پروتكل الحاقی آن برعهده آژانس بین المللی انرژی اتمی است كه خود یكی از آژانس های تخصصی سازمان ملل متحد محسوب می شود. آژانس بین المللی انرژی اتمی در سال ۱۹۵۷ با هدف تسهیل استفاده های صلح آمیز از انرژی هسته ای و جلوگیری از كار برد كمك های این آژانس در مقاصد نظامی آغاز به كار كرد و مقر آن در وین است.
این آژانس در چارچوب نظام پادمان های ایجاد شده توسط معاهده ان.پی.تی به منظور بررسی میزان پای بندی كشورهای عضو ان.پی.تی به مقررات این معاهده بازرسی هایی را از تاسیسات هسته ای كشورهای عضو انجام می دهد.
همچنین مفاد معاهده ان.پی.تی به ویژه پاراگراف سوم ماده هشتم آن دوره های پنج ساله ای برای بررسی عملكرد این معاهده تعیین كرده كه در كنفرانس بررسی و توسعه ان.پی.تی در سال ۱۹۹۵ نیز به تایید اعضا رسیده است. در كنفرانس سال ۱۹۹۵ كه با حضور بیش از ۱۷۰ كشور عضو برگزار شد تصمیماتی در خصوص افزایش مدت معاهده برای مدت نامحدود، عدم تكثیر هسته ای و خلع سلاح به عنوان اصول و اهداف اجرای این معاهده و تعیین فرایند بررسی های بعدی اتخاذ شد.
خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم ها علیه ایران
در پی تلاش آمریکا برای خروج از برجام، دونالد ترامپ در روز ۱۸ اردیبهشت ۹۷ رسماً خروج آمریکا از برجام را اعلام و این حرکت را «کنار کشیدن» از آن توصیف کرد.
وی این توافق را یک توافق وحشتناک یک طرفه خواند که هرگز نباید امضا می‌شد. ترامپ در همین باره گفت: «امروز من اعلام می‌کنم که ایالات متحده از توافق هسته‌ای ایران خارج می‌شود» و «بالاترین سطح از تحریم‌های اقتصادی» علیه ایران اعمال خواهد شد.
احتمال خروج ایران از ان پی تی در پی خروج آمریکا از برجام
محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان، یکشنبه هفته گذشته (۸ اردیبهشت) که در آمریکا حضور داشت، طی مصاحبه‌ای، خروج ازان پی تی را یکی از انتخاب‌های ایران در واکنش به رفتارهای ضدبرجامی آمریکا و سکوت و انفعال اروپا دانست.
در همین رابطه سایت «مشرق» نوشت : در حال حاضر که بیش از سه سال از عملیاتی شدن برجام می‌گذرد، ایران به تمام تعهدات خود ذیل این قرارداد بین‌المللی جامه عمل پوشانده؛ بگونه‌ای که این امر در ۱۴ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان مرجع راستی آزمایی فعالیت‌های هسته‌ای ایران نمود داشته است. اما در طرف مقابل رژیم آمریکا مستقیماً در جهت تخریب برجام گام برمی‌دارد و شرکای اروپایی این رژیم هم که قرار بود منافع برجامی ایران را بعد از خروج آمریکا از آن تضمین کنند، غرق سکوت و انفعال هستند.
برای مقابله با این پدیده، نه تنها خروج ازان پی تی، بلکه تعلیق بازرسی‌های ماموران آژانس از سایت‌های هسته‌ای کشورمان و همچنین تعلیق نظارت‌های پادمانی و فراپادمانی آژانس نیز می‌تواند در دستور کار ایران قرار گیرد.
آخرین وضعیت ایران در قبال معاهده ان پی تی
پس از خروج ترامپ از برجام گمانه ها مبنی بر احتمال خروج ایران از ان پی تی افزایش یافت. با این حال در آخرین موضع گیری ها حشمت اله فلاحت پیشه رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۸ با بیان این که «ایران از ظرفیت برجام و NPT استفاده می‌کند»، گفت: ایران در قالب برجام و NPT سیاست خود را پیش می‌گیرد، اما تعهدات مازاد بر NPT را اجرا نخواهد کرد.
حشمت الله فلاحت پیشه درباره پاسخ های احتمالی ایران به خروج آمریکا از برجام به «ایسنا» گفت: جمهوری اسلامی ایران سیاست تقابلی خود را پیش رو می‌گیرد. قطعا از این سیاست همه قوای نظام و جریانات سیاسی حمایت خواهند کرد. اصل این است که ما در قالب برجام و NPT حتما سیاست خود را در پیش خواهیم گرفت.
به گفته وی برجام که در حال حاضر به عنوان برنامه جامع یاد شده است، دارای پیش‌بینی‌هایی است که اگر طرفین به تعهدات خود عمل نکنند، چه اتفاقی رخ می‌دهد. آخرین اتفاق این بود که آمریکایی‌ها بعد از بازگشت تحریم ها نقشه دوم خود را پیاده سازی کردند. این نقشه با هدف محرومیت صنعت هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران پیاده سازی شد تا از این چرخه بهره لازم را ببرند. نتیجه این است که ما از دل برجام باید دو موضوع را دنبال کنیم. قسمت اول این است که جمهوری اسلامی ایران ساز و کارهای داخلی را برای تامین سوخت مورد نیاز خود طی می‌کند، چون پیش‌بینی های ما این است که آمریکایی ها در آینده می‌خواهند مشکلاتی برای کشور در زمینه سوخت هسته ای و تبادلات هسته ای ایجاد کنند.
رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، گفت: ایران باید وارد مذاکرات جدی با آژانس بین‌المللی هسته ای و اعضای برجام شود تا سوخت مورد نیاز خود را در سطوح مورد نیاز در داخل تولید کنیم.
فلاحت پیشه در ادامه گفت: ما یکسری تعهداتی مازاد بر NPT را اجرا کردیم که ماحصل NPT نبود، بلکه ماحصل برجام بود. پس اکنون دلیلی ندارد که ایران در شرایط فعلی به این تعهدات پایبند بماند. بهتر است تعدیل در این تعهدات نیز شکل بگیرد. منتها اتفاقی که رخ می‌دهد این است که خروج از برجام و NPT صورت نخواهد گرفت و ما نیز از ظرفیت‌های برجام و NPT برای مقابله با یک جانبه گرایی آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران استفاده می‌کنیم.