کلیات
درگیری ناگورنو قره‌باغ (۲۰۲۰ Nagorno-Karabakh conflict) بخشی از مناقشه قره‌باغ است که از ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان آغاز شده‌است. هر دو طرف تلفاتی را گزارش کرده‌اند و ارمنستان و جمهوری آرتساخ اعلام حکومت نظامی و بسیج عمومی کرده‌اند. جمهوری آذربایجان نیز اعلام حکومت نظامی کرده‌است.
پیشینه
این درگیری‌ها ناشی از اختلافات در مورد منطقه ناگورنو قره‌باغ است که قلمرو شناخته شده بین‌المللی آذربایجان توسط جامعه بین‌المللی است، این منطقه در حال حاضر توسط جمهوری خودخوانده آرتساخ اداره می‌شود.
اولین دوره جنگ قره‌باغ با امضاء قرارداد آتش‌بس بیشکک در سال ۱۹۹۴، به پایان رسید و قره‌باغ کوهستانی و شهر‌های اطراف آن، اعم از آغ‌دام، جبرئیل، فضولی، کلبجر، قبادلی، لاچین و زنگلان که قلمرو شناخته شده بین‌المللی جمهوری آذربایجان از سوی جامعه بین‌المللی است، به تصرف ارمنستان درآمد. بنابر گزارش «آکادمی حقوق بین‌الملل بشردوستانه و حقوق بشر ژنو» در خصوص جنگ‌ها که در سال ۲۰۱۸ انتشار یافت، کشور ارمنستان نه‌تن‌ها با حمایت تسلیحاتی، مالی، آموزش نظامی، و پشتیبانی عملیاتی از «جمهوری خودخوانده قره‌باغ» و نیرو‌های آن، بلکه با مشارکت در هماهنگی و کمک به برنامه‌ریزی کلی فعالیت‌های نظامی و شبه‌نظامی آن «کشور خودخوانده»، در قره‌باغ کوهستانی اعمال اقتدار خود را می‌کند. در طول حدود ۳ دهه به مراتب آتش‌بس نقض شد، که از شدیدترین نمونه‌های آن‌ها می‌توان به درگیری‌های ۲۰۱۶ جمهوری آذربایجان و ارمنستان و درگیری مرزی ارمنستان و جمهوری آذربایجان در ژوئیه سال ۲۰۲۰ اشاره کرد. در حین درگیری‌های مرزی در بین دو کشور هزاران نفر از مردم آذربایجان با تجمع در باکو، پایتخت این کشور، خواستار شروع جنگ برای بازپس‌گیری قره‌باغ شدند.
۲۳ ژوئیه ارمنستان با هدف تحلیل درگیری‌های ژوئیه، رزمایش‌های مشترک پدافند هوایی با روسیه آغاز کرد. یک هفته بعد، جمهوری آذربایجان رزمایش‌های نظامی شروع کرد، که از ۲۹ ژوئیه تا ۱۰ اوت طول کشید. سپس، در اوایل ماه سپتامبر جمهوری آذربایجان و ترکیه مبادرت به برگزاری رزمایش نظامی مشترکی ورزیدند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در حاشیه ۷۵- امین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد با صدور بیانیه‌ای بر تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و گرجستان تأکید کرد.
موقعیت جغرافیایی قره باغ روی نقشه
برخورد‌ها
درگیری‌های جاری در بامداد روز یکشنبه ۲۷ سپتامبر در خط تماس نیرو‌های مسلح جمهوری آذربایجان و نیرو‌های تدافعی جمهوری آرتساخ در منطقه قره‌باغ شروع شد و هر دو طرف یکدیگر را به آغاز درگیری‌ها متهم کردند. شوشان استپانیان سخنگوی وزارت دفاع ارمنستان در صفحه فیسبوک خود از تلفات جانی غیر نظامیان، ناشی از گلوله‌باران مناطق مسکونی در جمهوری آرتساخ خبر داد. «از ساعت ۷:۱۰ صبح روز ۲۷ سپتامبر در اثر گلوله‌باران مناطق مسکونی جمهوری آرتساخ، در منطقه مارتونی یک زن و یک کودک کشته و دو نفر دیگر نیز زخمی شدند. آمار دیگر مناطق در دست بررسی است. مدارس نیز از جمله در استپاناکرت از این گلوله‌باران در امان نبوده‌اند».
گزارش‌ها همچنین حاکی است که نیرو‌های تدافعی ناگورنو قره‌باغ صبح روز یکشنبه ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۰، چهار بالگرد نظامی جمهوری آذربایجان را در این منطقه سرنگون کردند. وزارت دفاع ارمنستان نیز از ساقط کردن ۱۵ هواپیمای بدون سرنشین و همچنین انهدام ۱۰ دستگاه تانک در این منطقه خبر داده‌است. به گفتهٔ دستیار رئیس جمهور آذربایجان، پهپاد‌های آفندی اسرائیلی نقش برجسته‌ای در این ستیزه داشته‌اند، ولی از بازگوی هر گونه دیدگاهی درباره گزارش فرود هواپیما‌های ارتش در اسرائیل برای دریافت جنگ‌فزار خودداری نموده، آشکار بودن پیمان‌نامه‌های میان دو کشور را یادآور شد.
ارمنستان روز دوشنبه ۲۸ ژوئیه ۲۰۲۰ ترکیه را به پشتیبانی مستقیم نظامی از جمهوری آذربایجان در درگیری نظامی تازه بین دو جمهوری سابق شوروی بر سر منطقه ناگورنو قره‌باغ متهم کرد.
به گزارش خبرگزاری رویترز، وزارت خارجه ارمنستان در بیانیه‌ای گفت که ترکیه «حضور مستقیم در صحنه نبرد دارد و کارشناسان نظامی ترکیه دوشادوش نیرو‌های جمهوری آذربایجان می‌جنگند و از سلاح‌های ترکیه، از جمله هواپیما‌های بدون سرنشین و هواپیما‌های جنگی نیز استفاده می‌کنند». ترکیه دربارهٔ این اتهام توضیح روشنی نداده، اما فیلم‌هایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که در آن به نظر می‌رسد پهپاد‌های ترکیه به اهداف ارمنستان حمله کرده‌اند.
به نوشته خبرگزاری روسی اینترفکس، آقای پاشینیان در نشست فوق‌العاده پارلمانی گفت: «موضوع به رسمیت شناختن ناگورنو قره‌باغ در دستور کار ما قرار دارد. ما باید بسیار جدی بحث کنیم که آیا این گام را برمی‌داریم یا خیر.» نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، نیز می‌گوید که جمهوری آذربایجان به اهداف غیرنظامی در منطقه مورد مناقشه ناگورنو قره‌باغ حمله کرده‌است.
همچنین الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، گفته امیدوار است «اشغال سی ساله» قره‌باغ به پایان برسد. روسیه خواستار آتش‌بس شده‌است و ترکیه گفته از آذربایجان حمایت می‌کند.
هر دو کشور یکدیگر را به آغاز حمله‌های مرزی متهم می‌کنند، ارمنستان می‌گوید آذربایجان حمله هوایی و توپخانه‌ای انجام داده‌است. آذربایجان می‌گوید که ارمنستان خط مرزی را گلوله‌باران کرده‌است. هر دو کشور می‌گویند در حمله طرف مقابل شهروندان غیرنظامی کشته شده‌اند.
واکنش‌های جهانی
ایران و روسیه، همسایگان جنوبی و شمالی دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان خواهان پایان درگیری نظامی و حل و فصل سیاسی این مناقشه شده‌اند. فرانسه نیز به همراه روسیه خواستار آتش‌بس زودهنگام میان دو سوی درگیری شده‌است. همچنین ماکرون در پیامی در پشتیبانی از کشور و مردم ارمنستان گفت که «نقش خود» را بازی خواهد کرد. فرانسه رویکرد آنکارا را «جنگ‌طلبانه» خوانده و آن را ناپذیرفتنی دانسته است. ارمنستان و جمهوری آذربایجان با خواسته رهبران روسیه، فرانسه و ایالات متحده برای آتش بس فوری مخالفت کرده اند. نمایندگان آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب در چهار استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و زنجان در یک پیام رسانه‌ای آشکارا گفته‌اند که قره‌باغ بخشی از جمهوری آذربایجان است.
ترکیه با پشتیبانی آشکار از آذربایجان نیرو‌های مزدور ارتش آزاد سوریه را به این کارزار فرستاده است. ۲۴ سپتامبر ترکیه ۳۰۰ تن از مزدوران لشکر سلطان مراد و گروه الامشات را از شهرستان عفرین در شمال‌غربی حلب به آنجا گسیل کرده‌است. به گفته آرائیک هارتونیان (۲۸ سپتامبر) ۶۰۰ تن از این مزدوران به رزمگاه فرستاده شده‌اند.
در همین‌باره نشست فوری شورای امنیت در ۲۹ سپتامبر برگزار می‌شود. نیز پانزده کشور شورای امنیت خواستار پایان بی‌درنگ نبرد‌ها شده‌اند.
بر پایه برخی پیش‌بینی‌ها وابسته به سازمان اطلاعات ناتو، پیروز این درگیری ارمنستان خواهد بود.
ترکیه، پاکستان، افغانستان و قبرس شمالی از آذربایجان پشتیبانی کرده‌اند. رئیس جمهور بوسنی و هرزگووین، جعفروویچ و رهبر حزب جنبش مردمسالاری باقر عزت بگوویچ نیز با هواداری از آذربایجان و سرزنش ارمنستان، امیدوار به راهکاری پایدار بوده، این ستیزه‌ها را با رویداد‌های سال‌های ۱۹۹۲ و ۱۹۹۵ همسان دانسته‌اند.
از میان سازمان‌های جهانی، انجمن ترکی نیز از آذربایجان هواداری کرده‌است.
در روز ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۰ محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران نیز در گفتگوی تلفنی جداگانه یکشنبه شب خویش با زهراب مناتساکانیان، همتای ارمنی و جیحون بایراموف، همتای آذری خود، ضمن اطلاع از آخرین وضعیت و شرایط میدانی و همچنین ابراز نگرانی از شرایط به‌وجود آمده، «دو طرف را به خویشتنداری، آتش‌بس و پایان فوری خصومت‌ها و همچنین آغاز مذاکره در چارچوب حقوق و قوانین بین‌المللی دعوت کرد.»
شوشان استپانیان سخنگوی وزارت دفاع ارمنستان در صفحه فیسبوک خود نوشته‌است که نیرو‌های آذربایجانی یک حمله تانکی را در جهت جنوب شرقی جمهوری آرتساخ آغاز کرده‌اند که با جواب شدید یگان‌های تانکی ارتش تدافعی آرتساخ روبرو شده و ۱۰ تانک دیگر از دست داده‌اند.
جمهوری آذربایجان در پی آغاز درگیری‌ها، وضعیت جنگی اعلام کرد و تردد در ساعات شب در باکو و برخی شهر‌های مهم کشور محدود شد و همچنین از صبح تا عصر روز یکشنبه ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۰ اینترنت در جمهوری آذربایجان قطع بود و شامگاه یکشنبه نیز شبکه‌های اجتماعی از دسترس خارج شدند. همچنین در این میان جمهوری آذربایجان مدعی شده‌است که ارمنستان با آغاز حملات نظامی، دست به حملات سایبری گسترده علیه زیرساخت‌های اینترنتی این کشور زده‌است. با این وجود خبرگزاری‌های آذربایجان عصر روز یکشنبه همچنین از حمله سایبری به سایت‌های ارمنستان خبر داده و لیست ۹۰ سایت که عمدتاً دولتی و خبری هستند را منتشر کردند که به گفته آن‌ها، هک شده‌اند.
ارمنستان کشته شدن ۱۶ نیروی نظامی و زخمی شدن بیش از صد نفر را تأیید کرده و جمهوری آذربایجان تاکنون مرگ پنج غیرنظامی در منطقه «نفتالا» را گزارش داده‌است.
وزارت دفاع جمهوری آذربایجان با صدور بیانیه‌ای مدعی حمله ارتش ارمنستان بابه‌کارگیری توپخانه و اسلحه‌های کالیبر بزرگ به مواضع نیرو‌های آذربایجان و مناطق مسکونی در امتداد خط مقدم جبهه قره‌باغ شده‌است. بنابر این بیانیه، در نتیجه این حمله تعدادی از نظامیان و غیرنظامیان این کشور کشته شدند.
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان نیز در اولین واکنش خود به آغاز دوباره درگیری‌ها، آذربایجان را به انجام حملاتی هوایی و توپخانه‌ای متهم کرد و مدعی شد که نیرو‌های ارمنستان در پاسخ دو هلی‌کوپتر و سه پهپاد آذربایجان را سرنگون کرده‌اند. این در حالی ست که، جمهوری آذربایجان با تأیید قرار گرفتن فقط یک بالگرد نظامی‌اش، اعلام داشت خلبان‌ها از اینکه توانسته هلی‌کوپتر را به موقع در اراضی تحت کنترل نیرو‌های آذربایجان بر زمین بنشانند، نجات یافتند.
ایران با سیاست حفظ و توسعه روابط برابر با طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست عدم جانبداری، دارای مهمترین دستاورد و جایگاه در میان سایر بازیگران منطقه میباشد. ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل نیز در پیشگیری از بروز مجدد عملیات جنگی در منطقه مناقشه سهم خود را ایفا می‌کند. ایران با این منطقه مشترکات فرهنگی، مذهبی و زبانی دارد و به نوعی بخشی از تمدن ایرانی ـ اسلامی محسوب می‌شود، لذا تهران همواره با حساسیت به این منطقه نگریسته و نگران تبعات آن بر همسایگانش بوده‌است.
در آخرین اظهار نظرات مقامات ایرانی، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در تماس‌های تلفنی جداگانه‌ای با جیحون بایراموف، وزیر امورخارجه جمهوری آذربایجان و زهراب مناتسکانیان، وزیر امور خارجه ارمنستان گفتگو کرد و ایشان را به «خویشتنداری» و «آتش بس» دعوت کرده‌است. وزیر خارجه ایران خواستار «پایان فوری خصومت‌ها» شده و از هر دو طرف دعوت کرده تا «مذاکره در چارچوب حقوق و قوانین بین‌المللی» را آغاز کنند.
روز پنجم نبرد، روسیه پیشنهاد میزبانی مذاکراتی برای پایان دادن به جنگ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه مورد مناقشه ناگورنو قره‌باغ را داده است. دفتر سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه گفت او این پیشنهاد را در تماسی با وزرای خارجه دو کشور مطرح کرد و افزود خواستار توقف "شعار‌های جنگ طلبانه" شده است.
نبرد‌های اخیر
بعد از ۲۰۱۶، به دنبال نبرد‌ها و تبادل آتش‌های گاه‌گاهی، درگیری‌های شدیدی بین نیرو‌های دو کشور مجدداً در ماه ژوئیه سال ۲۰۲۰ در منطقه مرزی در «مؤسس» در استان تاووش در ارمنستان و روستای آق‌دام در شهرستان توووز در جمهوری آذربایجان به وقوع پیوست، که تلفاتی جانی از هر دو طرف در پی داشت.
آخرین مناقشه بین طرفین در سال ۲۰۱۶ به مدت چهار روز رخ داد که نیرو‌های نظامی جمهوری آذربایجان و ارامنه جدایی طلب قره باغ کوهستانی بامداد روز شنبه ۷ اسفند (۲۵ فوریه)، در مرز‌های شرقی این منطقه مناقشه خیز در اطراف فضولی (Fuzuli) و خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) با یکدیگر درگیر شده‌اند و گزارش‌ها حاکی از کشته شدن پنج سرباز ارتش جمهوری آذربایجان است. نقض مرتب رژیم آتش‌بس در چند ماه اخیر و بعد از درگیری نظامی آوریل سال ۲۰۱۶ در منطقه، حاکی از آتش‌بس ناپایدار میان طرفین است، به طوری که لامبرتو زانیری دبیرکل سازمان امنیت و همکاری اروپا که مدیریت روند صلح در قره باغ به عهده این سازمان است، به تازگی در سخنانی در جلسه مجمع پارلمانی این سازمان از اوضاع جاری در منطقه مورد مناقشه قره باغ ابراز نگرانی کرده بود و خواستار یک تحرک جدی سیاسی در حل این بحران نظامی ـ امنیتی شده بود.
نیمه‌شب ۱۰ اکتبر سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در نشست خبری پس از دیدار سه‌جانبه‌اش با هم‌تایان آذربایجانی و ارمنی خود که حدود ۱۰ ساعت طول کشید، اظهار داشت که دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان برای تبادل اسرای جنگی و جمع‌آوری اجساد کشته‌شدگان بر آتش‌بسی با اهدافی بشردوستانه در قره‌باغ توافق کردند. او همچنین از اضافه کرد که جمهوری آذربایجان و ارمنستان مذاکرات اساسی را با پادرمیانی اعضای «گروه مینسک» سازمان امنیت و همکاری اروپا در راستای دستیابی به یک راه حل سریع صلح‌آمیز آغاز خواهند کرد. به گفته لاوروف، قرار است، برقراری آتش‌بس از ساعت ۱۲ شنبه دهم اکتبر به وقت محلی صورت بپذیرد تا به کمک کمیته بین‌المللی صلیب سرخ اجساد کشته‌شدگان جمع‌آوری و اسرای جنگی مبادله شوند.
با این وجود، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان از ساعات صبح ۱۰ اکتبر از بمباران شهرستان‌های این کشور توسط ارتش ارمنستان خبر داد. پس از ساعت ۱۲ هم که قرار بود آتش‌بس برقرار شود، درگیری‌های شدیدی بین طرفین در قره‌باغ گزارش شد. در طول روز، وزارت دفاع آذربایجان با بیان اینکه ارتش ارمنستان در جهات هادروت و جبرئیل اقدام به حمله کرده‌است، گفت که ارتش آذربایجان جلوی همه این حملات را گرفته و تعدادی از تسلیحات نظامی ارتش ارمنستان، از جمله سامانه اس- ۳۰۰ دیگری در قبادلی را منهدم ساخته و فیلم‌هایی در این رابطه پخش کرد. حکمت حاجی‌اف، دستیار رئیس‌جمهوری آذربایجان، حین سخنرانی خود در نشست خبری مشترک با جیحون بایرامف، وزیر امور خارجه آذربایجان در وزارت امور خارجه این کشور اظهار داشت، که آتش‌بس با اهداف انسان‌دوستانه به معنی صلح نیست، بلکه می‌تواند یکی از ابزار‌هایی برای پیشبرد فرایند صلح باشد.
الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان از بازپس گیری ۲۳ روستای دیگر خبر داد. بعد، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان فیلمی تایید کننده از حضور نیرو‌های مسلح آذربایجان در شهر شوشا را پخش کرد. سپس، سخنگوی آرائیک هاروتیونیان اذعان کرد که نیرو‌های ارمنی کنترل شهر شوشا را از دست داده‌اند.
پس از عصر، الهام علی‌اف از پازپس‌گیری ۴۸ روستای دیگر، ۱ شهرک و ۸ بلندی راهبردی در شهرستان‌های جبرئیل، قبادلی، زنگلان، خوجالی، خوجاوند و لاچین خبر داد.
پس از مدتی، وزارت دفاع روسیه اعلام کرد که یک فروند بالگرد جنگنده میل -۲۴ این کشور در نزدیکی شهر یراسخ ارمنستان که در مجاورت مرز مشترک با جمهوری خودمختار نخجوان آذربایجان قرار دارد، ساقط شده‌است. سپس، وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان طی بیانیه‌ای با برشمردن دلایل حادثه رخ‌داده، آن را اشتباهی خواند و ضمن عذرخواهی از روسیه، بر آمادگی‌اش برای پرداخت غرامت تاکید داشت.
۲۰ آبان ۱۳۹۹ خبر رسید که ارمنستان و جمهوری آذربایجان در حضور روسیه توافقنامه‌ای را امضا کردند که به شش هفته درگیری‌های نظامی در قره باغ پایان می‌دهد.
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در فیسبوک ضمن اعلام این خبر از تصمیم خود برای امضای این توافق به عنوان «اقدامی دشوار برای خود و کشورش» یاد کرده و گفته این توافق از نخستین ساعت بامداد سه‌شنبه (دهم نوامبر) اجرا خواهد شده و به درگیری میان این کشور و آذربایجان که طی ۶ هفته گذشته نگرانی‌های فراوانی ایجاد کرده بود خاتمه خواهد داد.