کلیات

هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران یکی از مهم‌ترین بخش‌ها و نمایان‌ترین بخش طرح تحول اقتصادی است که به تغییر فرایند دادن یارانه‌ها می‌انجامد. در این فرایند با حذف تدریجی یارانه‌‌ها از مواد سوختی، مواد خوراکی، آب، برق و سایر اقلام در ایران نوع تخصیص تغییر می‌کند که بخشی از این یارانه‌های حذف شده (۶۰ درصد در سال ۱۳۹۰) به صورت نقدی به مردم پرداخت می‌شود و سایر درآمد این کار صرف کارهای عمرانی و فرهنگی می‌شود. این کار در اواخر دههٔ ۱۳۸۰ به اجرا گذاشته شد و بخش عمدهٔ آن در دههٔ ۱۳۹۰ انجام  شد. از هدفمندسازی یارانه‌ها به عنوان بزرگترین طرح تاریخ اقتصادی ایران نام برده می‌شود. بنابر آمار رسمی وزارت امور اقتصاد و دارایی دولت حسن روحانی، فاز نخست این طرح با شکست روبرو شد و موجب ورود خانوارهای بیشتری به زیر خط فقر شد.

هدف از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها

هدفمند سازی یارانه ها برای حمایت از قشر ضعیف جامعه وکم کردن هزینه ها است.

هدفمند سازی یارانه ها باعث ایجاد عدالت بین افراد جامعه است ولی در صورت عدم اجرای صحیح باعث افزایش قیمت ها می شود.

پیشتر غلامرضا مصباحی مقدم رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی دربارهٔ اهداف هدفمند کردن یارانه‌ها این دلایل را ذکر کرده‌است: شکل‌گیری ساختار اقتصادی ایران بر مبنای سوخت ارزان که منجر به تولید با کیفیت پایین، عدم توانایی رقابت با دیگران و عدم تلاش برای مصرف بهینهٔ سوخت در ایران شده‌است (وی در اینباره مثال زده است: قیمت گازوییل در ایران ۵٬۱۶ تومان و در ترکیه ۱٬۸۰۰ تومان است، اما هزینهٔ حمل‌ونقل در ترکیه ارزان‌تر از حمل‌ونقل در ایران است. یک عامل این توفیق ترکیه این است که ناوگان حمل‌ونقل خود را اصلاح کرده که پس از اصلاحات اقتصادی ترکیه، صورت گرفته‌است، که نمونهٔ موفق اصلاح قیمت حامل‌های انرژی هم به‌شمار می‌رود. یک‌سوم درآمد ترکیه ناشی از مالیات برق، گازوئیل و بنزین است).

سوخت و مواد غذایی ارزان موجب اسراف و سوءمصرف در میان مردم شده‌است. توصیهٔ بانک جهانی مبنی بر اختصاص یارانه به تولیدکنندگان و نه مصرف کنندگان نیز از دلایل این امر بوده‌است. همچنین از اثرات مهم این طرح از میان رفتن فاصلهٔ طبقاتی می‌شود چرا که در گذشته بیشتر یارانه‌ها را دهک‌های بالای جامعه مصرف می‌کردند.

مصرف سوخت در ایران بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. در سال ۲۰۰۷ شدت مصرف انرژی در ایران ۴٫۵ برابر میانگین جهانی بوده‌است. مقدار انرژی که در این سال در ایران برای هزار دلار تولید صرف شده معادل ۰٫۸۹ بشکه نفت خام بوده در حالی که در کل دنیا این رقم ۰٫۱۹ است. در همین سال سرانه مصرف بنزین در ایران ۳۳۰ لیتر و سرانه مصرف گازوئیل ۳۸۶ لیتر بوده‌است در حالی که سرانه جهانی مصرف بنزین ۱۸ لیتر و گازوئیل ۲۰۰ لیتر است.

در سال ۱۳۹۱ پس از اجرای مرحله اول هدفمندی سرانه مصرف گاز در ایران حدود ۱۸ برابر ژاپن و حدود ۱۰ برابر کشورهای اروپایی بوده‌است. در این زمان قیمت هر مترمکعب گاز در ایران حدود ۷۰ تومان بوده در حالی که ایران هر مترمکعب گاز خود را به ترکیه با قیمت ۱٬۵۰۰ تومان صادر می‌کند.

اجرای فاز جدید هدفمندی یارانه ها در دولت سیزدهم

برای اولین بار بعد از چندین سال، در بیستم اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۱ توسط دولت سیزدهم ، یارانه کمک معیشتی مردم از ۴۵۰۰۰ تومان به ۳۰۰ و ۴۰۰ هزار تومان افزایش یافت.