کلیات

۱ - تهران یعنی دامنه گرم در مقابل شمران یا شمیران به معنی دامنه سرد.

«تِهْ» به معنی گرم است. مانند تهران. اما «شِم، سِم و زِم» به معنی سرد است. مانند: شِمران، سِمیرُم و زمستان یا زمین.

این پیشوندها امروزه دیگر کاربرد ندارند بسیاری از پیشوندها و پسوندهای فارسی کهن امروزه فراموش شده اند مانند(اَ) در اَمرداد و اَنوشیروان.

حرف(ی) در(شمیران) مانند حرف(ی) در دریچه است که(در + چه) به معنای در کوچک است. «درچه» برای آسانی تلفّظ تبدیل به دریچه شده؛ شمیران نیز چنین است.

زِم یا زَم به معنی سرد است. در کردی فیلی(فَهلَوی) هنوز واژه «زُقُم» که ریشه کهن «زم» است به کار می رود. مثال:

اِمرو فِرَه زُقُمَه. یعنی امروز خیلی سرد است.

چون زیر پای آریاییان مهاجر یخ بسته بود به زیر پای خود «زمین» گفتند. زمستان نیز یعنی سردستان.

زمهریر که در قرآن آمده و برخی از قرآن پژوهان در شناخت ریشه این کلمه سردرگم شده اند ریشه فارسی کهن دارد نه عربی. «زم + هریر» یعنی «سرما آور».

سمیرم اصفهان نیز خنک تر از دیگرجاهای اصفهان است و می بینیم که با پیشوند «سِم» آغاز شده است.

تهران یعنی دامنه گرم در مقابل شمران که دامنه سرد است. در فارسی کهن پیشوندهای «ته، قَه و جَه» برای جاهای گرم و پیشوندهای «شِم، سِم، زِم» برای جاهای سرد بوده است. مانند واژه های زمهریر: سرما آور / زمستان: سردستان / زمین: چون زیر پای آریاییان یخ بسته بود آن را زمین نامیدند.

شهر سِمیرم نیز سرد است. جهرم و قهاوند نیز گرمند.

۲ - برخی دگر تهران را دگرگون شده «تهرام» به معنای جای گرمسیر دانسته‌اند، در مقابل شمیرام یا شمیران که جای سردسیر است.

۳ - برخی بر این باورند که سراسر دشت پهناوری که امروز تهران بزرگ خوانده می‌شود در میان کوه‌های اطراف، گود به نظر می‌رسید و بدین سبب «تَهِ ران» نامیده شد.

۴ - برخی تهران را(تَهِ ران) می دانند چون در گذشته به هنگام حمله دزدان و دشمنان، مردم به انتهای خانه های همچو غارشان(زیر زمینها) پناه می بردند.(جواهر کلام، عبدالعزیز. تاریخ تهران. صفحه ۲۴)

۵ - مهرالزمان نوبان صاحب نظر در ریشه نام شهرها و روستاها می گوید: برخی گفته اند در گذشته دور تیره ای از خاندان طاهری خراسان در اینجا زندگی میکردند. از این رو به این شهر «طاهِران» گفتند.(وجه تسمیه شهرها و روستاهای ایران. صفحه ۴۹) طرفداران این نظریه می گویند «طاهران» بعدها به «طِهران» تبدیل شد.

۶ - حسین کریمان در کتاب قصران می نویسد: تهران در اصل گِهران بوده به معنی جای گرم.(گِه: گرم + ران: جا) در برابرِ شِمیران که جای سرد است. شِم و سِم به معنی سرد است و شمیران و سِمیرُم به معنی جای سرد است.

تبدیل «گ» در «گِهران» به «ت» در گویش مردم قصران و آبادیهای پیرامون طبیعی است. همان گونه که «گِل» را «تیل» یا «تِوِل» تلفّظ می کنند.((قصران. جلد اوّل. صفحه ۵۶ و ۵۷)

تهران پیش از اسلام نیز وجود داشت اما پس از اسلام نام آن معرَّب شد و از تهران به طهران تبدیل شد. اما جغرافی دانان نامی آن روزگار نیز به املای تهران اشاره نموده‌اند. هم‌زمان با جنبش مشروطه که تغییرات زیادی در ادبیات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد، کم کم املای تهران رواج یافت و پس از تاسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تاکید آن بر املای تهران، املای دیگر(طهران) کنار نهاده شد.

تهران در دانشنامه جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام در باره نام تهران چنین آورده است:

نگارش‌ نام‌ این‌ شهر به‌صورت‌ «طهران‌»، از نخستین‌ نوشته‌هایی‌ که‌ در باره‌ تهران‌ و تهرانی‌ در دست‌ داریم‌ تا همین‌ سالهای‌ اخیر، رایج‌ بود، زیرا جغرافی‌نویسان‌ و سایر مؤلفان‌ که‌ به‌ زبان‌ عربی‌ می‌نوشتند اغلب‌ نامهای‌ ایرانی‌ را که‌ با ت‌ آغاز می‌شد با «ط‌» ضبط‌ کرده‌ بودند(د. اسلام‌، چاپ‌ اول‌، ج‌ ۸، ص‌ ۷۱۳).

یاقوت‌ حموی‌(ج‌ ۳، ص‌ ۵۶۴) با اینکه‌ طهران‌ را به‌ کار برده‌، این‌ کلمه‌ را عجمی‌ دانسته‌ و متذکر شده‌ است‌ که‌ اهالی‌ آنجا، آن‌ را تهران‌ می‌گویند، چون‌ در زبان‌ آنها ط‌ وجود ندارد.

در آثار مورخان‌ و جغرافیدانان‌ و لغت‌شناسان‌، تا دوره‌ رضاشاه‌ پهلوی‌(حک: ۱۳۰۴۱۳۲۰ ش‌)، بیشتر واژه‌ طهران‌ متداول‌ بود. فرهاد میرزا قاجار(معتمدالدوله‌، متوفی‌ ۱۳۰۵) نیز در کتاب‌ جام‌جم‌(ص‌۴۶۰) تهران‌ را با ط‌ آورده‌ است‌، اما علی‌قلی‌میرزا اعتضادالسلطنه‌، که‌ در ۱۲۷۰ وزیر علوم‌ ناصرالدین‌ شاه‌ شد، نگارش‌ واژه‌ تهران‌ را با ت‌ ترجیح‌ داد(اعتمادالسلطنه‌، ۱۳۶۷ ۱۳۶۸ ش‌، ج‌ ۱، ص‌ ۸۲۴ ۸۲۵).

در متن‌ قانون‌ اساسی‌ مشروطه‌(۱۴ ذیقعده‌ ۱۳۲۴) و متمم‌ آن‌(۲۹ شعبان‌ ۱۳۲۵) طهران‌ به‌ کار رفته‌ است‌. جمال‌زاده‌(ص‌ ۸ ۱۰) هم‌ در ۱۳۳۹ طهران‌ نوشته‌ و با اینکه‌ در دوره‌ رضاشاه‌ املای‌ تهران‌ رسمیت‌ یافت‌، تا مدتها برخی‌ نویسندگان‌ طهران‌ می‌نوشتند، مثلاً در لغت‌نامه‌ دهخدا اطلاعات‌ در باره‌ تهران‌ ذیل‌ «طهران‌» آمده‌ است‌.

با اینکه‌ تلاشهای‌ زبان‌شناسی چندی‌ در باره‌ ریشه‌ واژه‌ تهران‌ صورت‌ گرفته‌، ریشه‌ و معنای‌ آن‌ چندان‌ روشن‌ نیست‌. کسروی‌(۱۳۳۵ ش‌، ص‌ ۱۶ ۱۸؛ همو، ۱۳۷۸ ش‌، ص‌۲۱۲ ۲۱۳،۲۱۵، ۲۱۹) تهران‌ را به‌ معنای‌ «جایگاه‌ و سرزمین‌ گرم‌ «و مرکّب‌ از دو جزء ته‌(گرم‌) و ران‌(جا) دانسته‌ و روی‌ هم‌ رفته‌ آن‌ را «گرمگاه‌ «معنا کرده‌ است‌. وی‌(۱۳۳۵ ش‌، ص‌ ۹ ۱۵؛ همو، ۱۳۷۸ش‌، ص‌۲۰۵،۲۱۲۲۱۶) شمیران‌ را نیز به‌ معنای‌ «جایگاه‌ و سرزمین‌ سرد»، مرکّب‌ از دو جزء شمی‌(سرد) و ران‌(جا)، دانسته‌ و روی‌ هم‌ رفته‌ آن‌ را «سردگاه‌ «معنا کرده‌ است‌؛ به‌ نوشته‌ او شمیران‌ تابستانگاه‌ تهرانیان‌ است‌، اما شهریار عدل‌(ص‌ ۱۴ ۱۵) نظر کسروی‌ را در باره‌ بخش‌ اول‌ این‌ نام ها نپذیرفته‌ است‌.

تا حمله مغول (سده هفتم)، هنوز تهران به صورت قریه بود و برپایه اسناد تاریخی، دیههای دولاب و تجریش و ونك از تهران مشهورتر بودند... آقامحمدخانقاجار تهران را به عنوان پایتخت انتخاب كرد و در ۱۱ جمادیالاولی ۱۲۰۰، در تهران جلوس كرد .