کلیات
بنیاد شهید و امور ایثارگران، نهادی است انقلابی که در اجرای فرمان رهبر کبیر و بنیانگذر جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی (رضوان‌الله تعالی علیه) در تاریخ ۲۲/۱۲/۱۳۵۸ و در پی موافقت مقام معظم رهبری مبنی بر ادغام سه نهاد انقلابی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، سازمان جانبازان انقلاب اسلامی و ستاد رسیدگی به امور آزادگان تأسیس شده و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری است که امور آن طبق مقررات و قوانین مربوط به نهاد‌های عمومی غیردولتی و در چهارچوب اساسنامه و آیین‌نامه‌های مربوطه زیر نظر رییس‌جمهور و نظارت عالیه مقام معظم رهبری اداره می‌شود.
تاریخچه
ایده اولیه تأسیس چنین نهادی به سال ۱۳۴۲ و بعد از تظاهرات ۱۵ خرداد بر می‌گردد، که در آن زمان گروهی از روحانیون مبارز به فکر رسیدگی به خانواده چند نفر از شهدای این تظاهرات افتادند، ولی این تشکیلات تا زمان وقوع انقلاب ۱۳۵۷ در عمل شکل نگرفت و تنها در قامت یک ایده باقی ماند.
بنیاد شهید انقلاب اسلامی
بنیاد شهید انقلاب اسلامی در ۲۲ اسفند ۱۳۵۸ بر اساس فرمان امام خمینی (ره) که شامل ۱۰ بند بود و به ریاست مهدی کروبی، برای رسیدگی به وضعیت خانواده‌های جان‌باختگان و نیز رسیدگی به امور معلولین و آسیب‌دیدگان در خلال درگیری‌های پراکنده در سال ۱۳۵۷ تا زمان وقوع انقلاب اسلامی، تشکیل شد.
بنیاد شهید و امور ایثارگران
در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۳ بر اساس فرمان رهبر جمهوری اسلامی و نیز مصوبه شورای عالی اداری، طرح تجمیع نهاد‌های ایثارگران در ساختاری یکپارچه توسط دولت وقت تصویب شد و بدین ترتیب بنیاد شهید انقلاب اسلامی به بنیاد شهید و امور ایثارگران تغییر نام داد.
تعداد اعضاء
محمدعلی شهیدی، رئیس وقت بنیاد شهید و امور ایثارگران در ۲۶ آذر ۱۳۹۲ آمار افرادی که از تسهیلات این نهاد استفاده می‌کنند را شامل خانواده‌های ۲۲۰ هزار نفر از شهدای جنگ تحمیلی، ۵۰۵ هزار نفر از جانبازان و ۵۰ هزار نفر از اسیر شدگان، در خلال جنگ ایران و عراق، اعلام کرد.
ریاست بنیاد
بالاترین مقام اجرایی این نهاد، ریاست بنیاد است، که به پیشنهاد رئیس‌جمهور، با تأیید رهبر معظم انقلاب و با حکم رئیس‌جمهور به مدت ۴ سال منصوب می‌شود و مسئولیت اداره این مؤسسه را در انجام امور مالی، اداری و فرهنگی برعهده دارد. از زمان تجمیع مأموریت ارائه خدمات به خانواده‌های شهدا و جانبازان و آزادگان در سال ۱۳۸۳، حسین دهقان ومسعود زریبافان به ترتیب ریاست این نهاد را به عهده داشتند و محمدحسن رحیمیان نیز نماینده رهبری در بنیاد بوده‌است.
اساسنامه
در ادامه به بخشی از اساسنامه بنیاد شهید و امور ایثارگران اشاره می شود:
ماده ۱- درماده (۱) قانون اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی مصوب۱۳۷۷ عبارت «بنیاد شهید انقلاب اسلامی» به عبارت «بنیاد شهید و امور ایثارگران» تغییر می‌یابد و بعد از عبارت «درتاریخ ۲۲/۱۲/۱۳۵۸» عبارت «ودرپی‌موافقت مقام معظم رهبری مبنی برادغام سه نهاد انقلابی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، سازمان جانبازان انقلاب اسلامی وستاد رسیدگی به امور آزادگان» اضافه می‌شود.
ماده ۲- ماده (۳) قانون فوق و بند‌های آن به شرح زیر اصلاح می‌گردد:
الف- در بند (۱) ماده (۳) بعد از واژه «شهادت» عبارت «و ایثار» اضافه می‌شود.
ب. - در بند (۲) ماده (۳) بعد از عبارت «شهیدان انقلاب اسلامی» عبارت «و ایثارگران» اضافه می‌شود.
ج. - بند (۳) ماده (۳) به شرح زیر اصلاح می‌شود:
«۳ ـ. اعتلاء معرفت و تعهد جامعه در قبال ارزش‌های فرهنگ ایثار و شهادت و بالا بردن تعهد آنان نسبت به رعایت شأن، حق، حرمت، منزلت جامعه هدف و خانواده آنان»
د- در بند (۴) ماده (۳) و همچنین در کلیه مواد عبارت «شاهد، خانواده‌های معظم شاهد و نظایر آن» به عبارت «جامعه هدف» اصلاح می‌شود.
ماده ۳ ـ. ماده (۴) قانون به شرح زیر اصلاح می‌شود:
«ماده ۴ ـ. در این اساسنامه اصطلاحات زیر در معانی مشروح مربوط به کار می‌رود:
الف. – جامعه هدف: خانواده‌های شاهد، جانبازان، آزادگان و خانواده‌های آنان.
ب. ـ. خانواده‌های شاهد: پدر، مادر، همسر و فرزند شهید، مفقودالاثر و اسیر.
ج. ـ. خانواده جانباز و آزاده: همسر، فرزند و والدین تحت تکفل.
تبصره ۱ ـ. تعیین مصادیق عملی شهید، مفقودالاثر، جانباز، آزاده و اسیر در چهارچوب قوانین نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران بر اساس آئین‌نامه‌ای خواهد بود که توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح با همکاری بنیاد و ستاد کل نیرو‌های مسلح تهیه و به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.
تبصره ۲ ـ. کلیه کسانی که تا تاریخ تصویب این قانون توسط بنیاد به عنوان شهید، جانباز و یا آزاده شناخته شده اند همچنان از خدمات مربوط برخوردار خواهند بود.»
ماده ۴- ماده (۵) قانون به شرح زیر اصلاح می‌گردد:
الف- در ماده (۵) بعد از عبارت «امام خمینی رضوان الله تعالی علیه» عبارت «وفرامین و تدابیر مقام معظم رهبری» اضافه می‌شود.
ب. - در بند «الف» ماده (۵) بعد از عبارت «درقبال شهادت» عبارت «و ایثار» و بعد از کلمه «روحیه» عبارت «ایثارگری و» اضافه می‌شود و در بند (ب) ماده (۵) عبارت «در قبال شهید» به عبارت «در قبال شهداء و ایثارگری» تغییر می‌یابد.
ج. - متن زیر به عنوان تبصره به جزء (۴) بند (ب) ماده (۵) اضافه می‌شود:
«تبصره ـ. نحوه و ضوابط اجراء این بند به موجب آئین‌نامه‌ای که بنا به پیشنهاد بنیاد و با هماهنگی ستاد کل نیرو‌های مسلح و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران می‌رسد تعیین خواهد شد.»
د. – در جزء (۴) بند (ب) ماده (۵) بعد از عبارت «آثار شهداء» عبارت «و ایثارگران» اضافه می‌شود.
هـ - در جزء (۱) بند (ج) ماده (۵) قبل از عبارت «نظارت در جهت ایجاد تسهیلات» عبارت «ارائه خدمات فرهنگی و آموزشی به جامعه هدف و» اضافه و عبارت «فرزندان شاهد» به عبارت «فرزندان آنان» اصلاح می‌شود؛ و - در جزء (۱) بند (ج) ماده (۵) عبارت «ارائه خدمات فرهنگی و آموزشی به والدین و همسران شاهد با همکاری مراجع ذی ربط» حذف می‌شود.
ز. - در ماده (۵) ردیف‌های سوم و چهارم جزء (۲) بند (ج) حذف و متن زیر اضافه می‌شود:
«ـ تأمین بهداشت، درمان، مسکن، بیمه عمر، حوادث و بازنشستگی و نیاز‌های معیشتی با حفظ عزت، کرامت، شأن و جایگاه آنان.»
ح. – متن زیر به عنوان جزء ششم بند (ب) ماده (۵) اضافه می‌شود:
«ـ توانمندسازی فردی و جمعی آحاد جامعه هدف به منظور ایفاء نقش و رسالت مطلوب و مؤثر در مدیریت اداری و سیاسی کشور.
ط. - متن زیر به انتهای جزء (۲) بند (ج) ماده (۵) اضافه می‌شود:
«ـ توجه خاص به امور فرزندان معلول، والدین از کارافتاده و همسران غیر مزدوج شهداء.
ـ. بسترسازی برای حضور فیزیکی فعال و مؤثر جانبازان در عرصه اجتماعی و پیش‌بینی امکانات خاص در معابر، اماکن عمومی و اداری، فضا‌ها و وسایط نقلیه عمومی در سطح شهر‌ها و کشور.»ی - در ردیف اول جزء (۳) بند (ج) ماده (۵) عبارت «صغار شاهد» به عبارت «صغار و محجورین جامعه هدف» اصلاح گردید.
ک. - در انتهای جزء (۳) بند (ج) ماده (۵) عبارت «به منظور وکالت خانواده‌های محترم شاهد» به عبارت «به عنوان وکیل در دعاوی جهت دفاع و استیفای حقوق جامعه هدف» اصلاح می‌شود.
ل. - به انتهای پاراگراف اول جزء (۴) بند (ج) ماده (۵) عبارت «و توسعه منابع مالی به منظور ایجاد پشتوانه‌های مادی برای فعالیت‌های محوله» اضافه می‌شود.
ماده ۵ - متن زیر به عنوان بند (۴) به ماده (۶) قانون اضافه می‌شود:
«۴ ـ. کلیه اموال و داراییها، مالکیت‌ها و امکانات بنیاد شهید، ستاد رسیدگی به امور آزادگان و اموال و دارایی‌هایی که از بنیاد مستضعفان با اذن مقام معظم رهبری منتقل می‌شود.»
ماده ۶ - در بند (۴) ماده (۷) قانون بعد از کلمه «کمکهای» عبارت «بنیاد مستضعفان و سایر» اضافه می‌شود.
ماده ۷- ماده (۹) قانون و تبصره‌آن به شرح زیر اصلاح می‌گردد:
الف. – در بند (۳) ماده یادشده بعد از عبارت «رئیس بنیاد» عبارت «به عنوان نایب رئیس هیأت امناء» اضافه و عبارت «یک نفر» در بند (۴) به عبارت «دونفر» و در بند (۵) عبارت «رئیس سازمان برنامه و بودجه» حذف و در بند (۶) عبارت «دونفر» به عبارت «سه نفر» اصلاح و عبارت «وزراء رفاه و تأمین اجتماعی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» به عنوان بند (۷) به ماده یادشده اضافه می‌شود؛ و عبارت «به پیشنهاد بنیاد» به‌عبارت «به پیشنهاد رئیس بنیاد» تغییر می‌یابد.
ب. - تبصره ماده (۹) به شرح زیر اصلاح می‌شود:
«تبصره ـ. یکی از معاونان بنیاد بنا به پیشنهاد رئیس بنیاد و تأیید رئیس هیأت امناء به عنوان دبیر جلسه بدون حق رأی شرکت خواهد کرد.»
ماده ۸- در بند (۳) ماده (۱۰) قانون بعد از کلمه «سالانه» کلمه «تشکیلات» اضافه و بند‌های زیر به عنوان بند‌های (۷)، (۸)، (۹) و (۱۰) به ماده یادشده اضافه می‌شود:
«۷ ـ. بررسی و تأیید تغییرات و اصلاحات اساسنامه پس از أخذ موافقت مقام‌معظم‌رهبری به منظور طی مراحل تصویب.
۸ ـ. تصویب آئین نامه‌های مالی و معاملاتی بنیاد در حدود قوانین ومقررات.
۹ ـ. تصویب ضوابط سرمایه گذاری شرکت‌های وابسته.
۱۰ ـ. سیاستگذاری نحوه اداره و اتخاذ تصمیم در رابطه با نحوه اداره و مصرف درآمد‌های حاصل از فروش آن قسمت از اموال و املاک بنیاد و فعالیت‌های اقتصادی سازمان‌های وابسته که شرعاً تصرف در آنها با اذن ولی فقیه می‌باشد براساس رهنمود‌های مقام معظم رهبری در جهت اهداف عالیه بنیاد.