کلیات
رسیدگی به پرونده امنیتی و نظامی حل و فصل بحران سوریه که به مذاکرات آستانه معروف است، نشستی کارشناسی است که به دنبال توافقی برگزار می شود که پیشتر در نشست آستانه سه (اواخر اسفند ماه ۱۳۹۵) در قزاقستان حاصل شد؛ نشست کارشناسی که تهران با هدف تعیین سازوکار‌هایی برای خروج از بحران سوریه در آن حضور فعال دارد.
آغاز مذاکرات
مذاکرات آستانه از بهمن سال ۱۳۹۵ و با ابتکار عمل جمهوری اسلامی ایران و روسیه و همراهی ترکیه، به منظور حل و فصل منازعات سوریه و پایان بخشیدن به شش سال کشتار و آوارگی و ویرانی در این کشور آغاز شد. در واقع آتش بس فراگیری که از ۱۰ دی سال ۱۳۹۵ (۳۰ دسامبر ۲۰۱۶) با توافق میان دولت سوریه و گروهی از مخالفان مسلح برقرار شد، مقدمه ای برای آغاز مذاکرات آستانه بود که طی آن، برای نخستین بار نمایندگان دولت سوریه با نمایندگانی از گروههای مخالف مسلح به‌طور مستقیم رایزنی کردند.
هرچند پیش از آن یک بار در اسفند ۱۳۹۴ و بار دیگر در شهریور ۱۳۹۵ تلاش‌هایی برای ترک مخاصمه صورت گرفته و آتشبس برقرار شده بود، اما هر بار با نقض گسترده آتش بس و متهم کردن دیگرى از سوى طرف‌هاى درگیر در بحران، خشونت‌ها با شدت و عمق بیشترى از سر گرفته شد.
موازات مذاکرات آستانه با ژنو
مذاکرات صلح سوریه در آستانه، به موازات مذاکرات صلح سوریه در ژنو که تحت میانجیگری سازمان ملل متحد برگزار می‌شود، پیگیری می شود. در ژنو مسائلی همچون شکل آینده حکومت سوریه، انتخابات، قانون اساسی و مبارزه با تروریسم در سوریه مورد مذاکره قرار می گیرد.
نشست آستانه ۱
طبق چارچوب توافق میان طرف‌های درگیر و بر اساس اعلام فرماندهی کل ارتش و نیرو‌های مسلح سوریه، از ساعت صفر روز ۳۰ دسامبر سال ۲۰۱۶ میلادی، (بامداد جمعه ۱۰ دی) آتش بس فراگیر در سراسر خاک سوریه برقرار و بنا شد در صورت پایداری این توافق، مذاکرات سیاسی از ماه بعد در قزاقستان برگزار شود.
پس از گذشت شش سال از آغاز بحرانی که از ماه مارس ۲۰۱۱ در سوریه، صد‌ها هزار غیرنظامی و زن و کودک را مجروح کرد و به کام مرگ کشاند، میلیونها شهروند سوری را در داخل و خارج این کشور آواره ساخت و ناباورانه، کشور زیبا و آباد سوریه را به تلی از خاک و خاکستر بدل نمود، سرانجام در روز‌های چهارم و پنجم بهمن ۱۳۹۵ (۲۳ و ۲۴ ژانویه ۲۰۱۷) برای نخستین بار دو طرف اصلی جنگ یعنی نمایندگان دولت قانونی سوریه و نمایندگان گروههای اصلی معارضین مسلح در آستانه پایتخت جمهوری قزاقستان بر سر یک میز نشستند تا برای پایان دادن به آلام سوریه و ملت زجرکشیده اش از مسیر مذاکره سیاسی راهی بگشایند؛ هرچند در جریان مذاکرات از گفتگوی مستقیم خودداری ورزیدند و نظراتشان را در اتاق های جداگانه و از طریق واسطه‌های روس و ترک به یکدیگر منتقل می کردند. ایران و روسیه هم برای اولین بار بود که با نظامیان مخالف دولت سوریه گرد هم می آمدند، در مذاکراتی که برای اولین بار بدون حضور هیچ نماینده‌ای از عربستان و قطر برگزار می شد.
شرکت کنندگان در مذاکرات آستانه ۱
شرکت کنندگان در مذاکرات آستانه عبارتتند از:
۱- هیئت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران
۲- هیئت نمایندگی مسکو
۳- هیئت نمایندگی ترکیه متشکل
۴- استفان دی میستورا نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در امور سوریه
۵- «جورج کرول» سفیر آمریکا در قزاقستان به نمایندگی از سوی دولت آمریکا بهعنوان ناظر
۶- وزیر امور خارجه قزاقستان به نمایندگی از دستگاه دیپلماسى این کشور که میزبانى مذاکرات را بر عهده داشت
۷- - هیئت نمایندگی دولت سوریه به ریاست «بشار جعفری» نماینده دائم سوریه در سازمان ملل
۸- هیئت اعزامی مخالفان دولت اسد متشکل از فرماندهان ۱۲ گروه مسلح میانه رو و اسلام‌گرابه ریاست «محمد علوش» رئیس دفتر سیاسی گروه جیش الاسلام
گروه احرار الشام، از گروههای عمده اسلام‌گرا در این مذاکرات شرکت نکرد، اما گفت که با تصمیمات نشست آستانه مخالفت نخواهد کرد. از دیگر غایبان مهم نشست آستانه ۱، حزب اتحاد دموکراتیک و یگان‌های مدافع خلق بودند که به اصرار دولت ترکیه به گفتگو‌ها دعوت نشدند.
نتایج نشست «آستانه ۱»
مهم ترین محور‌های بیانیه پایانی «آستانه ۱» عبارت بودند از:
۱- جداسازی تروریست‌ها مشخصاً دو تشکل «جبههالنصره» و «داعش» از مخالفان سیاسی
۲- موافقت طرفین برای مشخص کردن خط تماس به منظور مقابله با گروه تروریستی داعش و اقدامات لازم برای تعیین محل استقرار تروریست های جبهه النصره
۳- نظارت هر دو طرف بر آتش بس با نمایندگی سازمان ملل و تأکید طرفین بر تثبیت آتش بس
مذاکرات آستانه ۲
مذاکرات «آستانه ۲» درباره حل بحران سوریه که بنا بود روز چهارشنبه ۲۷ بهمن ۱۳۹۵ آغاز شود، با یک روز تأخیر یعنی در پنج‌شنبه ۲۸ بهمن آغاز به کار کرد و تا جمعه ۲۹ بهمن ۱۳۹۵ (۱۶ و ۱۷ فوریه ۲۰۱۷) ادامه یافت. علت این تأخیر عدم حضور هیئت ترکیه و هیئت معارضان در شهر آستانه اعلام شد. گفته شد یکی از دلایل این تأخیر ناخشنودی گروههای معارض سوری از روسیه است چراکه این گروه‌ها روسیه را متهم می‌کردند در واداشتن دمشق به پایبندی به رعایت آتشبس کوتاهی می‌کند. این دور از مذاکرات نیز با حضور نمایندگان دولت سوریه، معارضان سوری، «استفان دیمیستورا» نماینده ویژه سازمان ملل، نماینده دولت قزاقستان به عنوان میزبان مذاکرات و سه کشور روسیه، ترکیه و ایران برگزار شد. نمایندگان کشور‌های اردن و آمریکا نیز به عنوان ناظر در این نشست حاضر بودند. نمایندگان «ارتش آزاد سوریه» و نمایندگان گروه افراطی «جیش‌الاسلام» نیز در این مذاکرات حضور داشتند.
نتایج نشست «آستانه ۲»
در این دور از مذاکرات به علت وجود اختلاف نظر‌های زیاد میان شرکت‌کنندگان بر سر تعریف موارد نقض آتشبس و مجازات نقض‌کنندگان، بر سر صدور یک بیانیه مشترک توافقی حاصل نشد؛ همچنین «بشار جعفری» رئیس هیئت نمایندگی دولت سوریه در این زمینه گفت: ترکیه و معارضان اراده جدی برای شکست مذاکرات دارند؛ او گفت: ترکیه نمى تواند همزمان آتش افروز و مسئول آتش نشانى جنگ در سوریه باشد. جابری انصاری رئیس هیئت مذاکره کننده ایرانی فضای عمومی نشست «آستانه ۲» را به نسبت نشست نخست (آستانه یک) بخصوص در ادبیات و نحوه برخورد هیئت‌های سوری کمی آرام‌تر و آشتی‌جویانه‌تر ارزیابی کرد. وزارت خارجه روسیه نیز ضمن موفق خواندن مذاکرات «آستانه ۲» اعلام کرد نتیجه مذاکرات «آستانه ۲» ایجاد گروه نظارت بر آتش بس در سوریه با شرکت روسیه، ایران و ترکیه است و یک مرحله و گام مهم دیگر در مذاکرات برای حل بحران سوریه برداشته شده است.
با وجود این، اما، مهمترین دستاورد نشست «آستانه ۲» توافق نظام سوریه و گروههای سوری شرکت کننده برای مبارزه با تروریسم بود که در دور قبلی مذاکرات در «آستانه ۱» هم بر سر آن توافق حاصل شده بود. دیگر دستاورد مهم نشست «آستانه ۲» تثبیت آتش بس و توافق هیئت‌های ایرانی، روسی و ترکیه برای تشکیل کمیته عملیاتی نظارت بر اجرای آتشبس و موافقت بر سر ساز و کار‌های آن بودکه «محمد علوش»، سرکرده هیئت معارضان مسلح سوریه نیز این توافق را مورد تأیید قرار داد.
این مذاکرات به نوعی شکست مخالفان مورد حمایت ریاض نیز بود، زیرا این گروه از مخالفان به رهبری «محمد علوش»، خواستار تشکیل کمیته نظارت بر آتش بس متشکل از کشور‌های عربی از جمله عربستان، اردن، قطر و امارات و روسیه و ترکیه و بدون حضور جمهوری اسلامی ایران بودند، ولی همانگونه که خود علوش اذعان کرد، با این درخواست موافقت نشد.
مذاکرات آستانه ۳
دور سوم مذاکرات صلح سوریه در آستانه که برای روز سه‌شنبه ۲۴/ ۱۲/ ۱۳۹۵ (۱۴ مارس ۲۰۱۷) برنامه‌ریزی شده بود، با حضور نمایندگان ایران، روسیه و ترکیه و بدون حضور مخالفان در پایتخت قزاقستان برگزار شد. «اسامه ابو زید» سخنگوی مخالفان گفت: این تصمیم به این دلیل گرفته شده که روسیه به تعهدات خود در مورد آتشبس مورد توافق، پای‌بند نبوده است در صورتی که هدف اصلی برگزاری مذاکرات در آستانه همواره "تثبیت آتشبس" در سوریه عنوان شده است؛ «ابو زید» به خبرگزاری فرانسه گفت: تصمیم گرفتیم در مذاکرات آستانه شرکت نکنیم و دلایل‌مان هم عدم اجرای هیچ یک از تعهدات در زمینه آتش‌بسی است که تحت نظارت روسیه و ترکیه امضاء شد. گروه موسوم به «ارتش آزاد» نیز روز یکشنبه (۲۲/ ۱۲/ ۱۳۹۵) نیز مدعی شده بود دولت سوریه به تعهدات خود در توافق منطقه «الوعر» شهر حمص عمل نکرده و این گروه به همین علت در مذاکرات آستانه شرکت نخواهد کرد.
وزارت خارجه قزاقستان روز سه شنبه (۲۴/ ۱۲/ ۱۳۹۵) در بیانیه‌ای اعلام کرد اردن در تلاش است مخالفان سوری جبهه جنوب را به حضور در مذاکرات راضی کند. احتمال میرفت به دلیل تأخیر در حضور افراد مسلح مخالف، مذاکرات یک روز دیگر تمدید شود، اما نهایتاً روز چهارشنبه (۲۵/ ۱۲/ ۱۳۹۵) در غیاب هیئت مخالفان مسلح سوری و بدون دستیابی به نتیجه مشخص به پایان رسید. ریاست هیئت نمایندگی آمریکا هم برعهده «جورج کرول» سفیر این کشور در قزاقستان بود و «مارتین مکسویل» یکی دیگر از مقامات وزارت امور خارجه آمریکا نیز برای این منظور به آستانه سفر کرده بود.
«الکساندر لاورنتیف» رئیس هیئت مذاکره کننده روسیه در مذاکرات آستانه گفت: برخی از اعضاء هیئت‌های روسیه، ترکیه و ایران پس از مذاکرات نیز در آستانه خواهند ماند تا با مخالفان سوری گفتگو کنند.
نتایج مذاکرات آستانه ۳
هیئت‌های حاضر در دور سوم مذاکرات آستانه در بیانیه‌ای مشترک بر چند اصل مهم تأکید کردند که مهمترین آن‌ها توقف درگیری‌ها در سوریه، تحکیم آتشبس و حفظ آن، تبادل اطلاعات و تقویت روند مکانیسم سه جانبه بود. در بیانیه مشترک صادر شده از سوی هیئت‌های حاضر در نشست، کشور‌های ضامن مذاکرات بر پایبندی خود به تقویت آتشبس و تبادل اطلاعات در صورت نقض آتش بس و لزوم بهبود اوضاع میدانی از طریق تقویت آتشبس تأکید کردند. همچنین در این بیانیه اعلام شد که برای صحبت از پایان بحران در سوریه زود است، اما مذاکرات ژنو و آستانه نقش مهمی در توقف درگیری‌ها در سوریه داشته‌اند.
مذاکرات آستانه- تهران (تیر 1400)
در ادامه مذاکرات آستانه- هفتمین دور آن در اواخر تیرماه 1401 در تهران و با حضور روسای جمهور سه کشور روسیه، ترکیه و ایران برگزار شد.