کلیات

منطقه پرواز ممنوع” قلمرو یا منطقه‌ای است که در آن هیچ هواپیمایی اجازه پرواز ندارد. این منطقه معمولا در فضای جنگی اعلام و اعمال می‌شود و به نوعی “خلع سلاح در آسمان آن منطقه ” است و معمولا از هرگونه عملیات هواپیماهای جنگی در محدوده اعلام شده جلوگیری بعمل می‌آید. هواپیمایی که حریم منطقه پرواز ممنوع را نقض کند با توجه به شرایط اعلام شده مورد هدف قرار خواهد گرفت.

با توجه به اینکه مفهوم “منطقه پرواز ممنوع ” خیلی جدید است و فقط در سه درگیری نظامی تا بحال به اجرا درآمده است مدت زمان و اهداف پرواز ممنوع دستخوش تغییر بوده و هیچ دستورالعمل و قاعده مشخصی برای اعمال یک چنین محدودیتی وجود ندارد.

جنگ سرد

در دوران جنگ سرد به دلیل ریسک تبدیل درگیری محدود به استفاده از جنگ‌افزار هسته‌ای، آمریکا از نیروی هوایی خود برای ورود به خاک اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی استفاده نکرد. زیرا تا پیش از عملیاتی شدن استفاده از فناوری‌های پنهان‌کننده ابزار جنگی و هدف‌گیری دقیق، استفاده از نیروی هوایی، ممکن نبود. تا پیش از جنگ خلیج فارس، نیروی هوایی از خود “وفاداری” مورد نیاز برای انجام حملات دقیق در برابر اهداف متحرک یا دور از دسترس را نشان نداده بود. زیرا فاقد توانایی برای ایجاد تأثیر سیاسی قاطع در بخشی از یک جنگ بود. با این حال، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و افزایش قابلیت‌های هوافضای بدست آمده حاصل از انقلاب فناوری، امکان ایجاد منطقه پرواز ممنوع را در هر دو زمینه سیاسی و نظامی ممکن ساخته است.

قوانين بين‌المللي درباره منطقه پرواز ممنوع

اختیارات قانونی برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع در “فصل هفتم منشور سازمان ملل” ماده ۴۲ آمده است. مطابق این ماده اگر دیپلماسی موفق به حل و فصل و رفع تهدیدی که متوجه صلح بین‌المللی است نشود سازمان ملل اجازه می‌دهد “عملیاتی همانند تظاهرات، تحریم اقتصادی و عملیات نظامی از هوا، دریا و یا با توسل به نیروی زمینی به اجرا درآید”.

بنابراین اولین گام برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع، کسب اختیار از پانزده عضو شورای امنیت سازمان ملل است که آن هم به دیپلماسی ماهرانه نیاز دارد زيرا هر یک از اعضای دائم شورای امنیت یعنی “آمریکا”، “روسیه”، “چین”، “انگلیس” و “فرانسه” می‌توانند با “حق وتو” جلوی این اقدام را بگیرند. بعنوان مثال در مورد لیبی کشورهای چین و روسیه با ایجاد منطقه پرواز ممنوع مخالف بودند، ولی در نهایت دیگر اعضای دائم شورای امنیت یعنی فرانسه، آمریکا و انگلیس آن‌ها را متقاعد کردند که به طرح رای مثبت دهند.

یکی از دلایل پیچیدگی به اجرا گذاشتن منطقه پرواز ممنوع، این است که کشورهایی که تسلیحات و نیروهای نظامی به این مناطق می‌فرستند نمی‌دانند چطور با ناقضین منطقه پرواز ممنوع برخورد کنند و توافقی در مورد “نحوه برخورد”Rule of engagement” ” با ناقضان بدست نیامده است.

کشورهايی که تاکنون در آن ها منطقه پرواز ممنوع وضع شده است

در سال ۱۹۹۱ کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، ترکیه و چند کشور دیگر در منطقه کردنشین شمال عراق با ایجاد منطقه پرواز ممنوع مانع از پرواز هواپیما بر فراز این منطقه شدند. هدف از این اقدام جلوگیری از بمباران و حملات شیمیایی “منطقه کردنشین عراق” از طرف رژیم صدام بود. هر چند این کشورها قطعنامه ۶۸۸ شورای امنیت را مبنای عمل خود قرار داده بودند ولی”بطرس غالی” دبیر کل وقت سازمان ملل متحد “در طی مصاحبه در سال۲۰۰۳ اذعان داشت” اعمال منطقه پرواز ممنوع با استناد به قطعنامه ۶۸۸ غیر قانونی بود”. گفتنی است قطعنامه ۶۸۸ سازمان ملل سرکوب مردم کرد توسط رژیم عراق را محکوم کرده بود و از این کشور خواسته بود به سازمان‌های بشر دوستانه برای کمک به آسیب‌دیدگان اجازه ورود و انجام اقدامات لازمه را بدهد. قطعنامه ۶۸۸ با ده رای موافق ، سه رای مخالف (یمن ،لیبی ،کوبا) و دو رای ممتنع (چین و هند) اعضای شورای امنیت به تصویب رسید.

سال ۱۹۹۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه ۷۸۱ عملیات نظامی هوایی در آسمان بوسنی هرزگوین را ممنوع اعلام کرد. با تصویب این قطعنامه “ناتو” ماموریت یافت تا بر نقض منطقه پرواز ممنوع نظارت کند ولی هیچ اقدامی علیه ناقضین منطقه پرواز ممنوع انجام ندهد. پس مشاهده چندین مورد از پرواز جنگنده‌ها بر فراز بوسنی، شورای امنیت سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۸۱۶ در سال ۱۹۹۳ ضمن اعمال منطقه پرواز ممنوع اجازه داد که اعضای سازمان ملل اقدامات متناسب را در برخورد با ناقضان منطقه پرواز ممنوع انجام دهند. “پس از این جنگنده‌های ناتو طی دو سال عملیات‌های مختلفی را در تعقیب جنگنده‌های صرب در منطقه انجام دادند که در چندین مورد به سقوط جنگنده‌های صربستان انجامید.

در واکنش به خشونت‌های “رژيم معمر قذافی”، رييس‌جمهور مخلوع ليبي، در جنگ داخلی لیبی در سال ۲۰۱۱ شورای امنیت سازمان ملل طرح منطقه پرواز ممنوع را به تصویب رساند. مطابق این قطعنامه اعضای سازمان ملل اجازه داشتند برای جلوگیری از حملات دولت لیبی به غیر نظامیان اقدامات لازم را انجام دهند.

علت اینکه تاریخچه “منطقه پرواز ممنوع” از قدمت چندانی برخودار نیست از آنجاست که برای اعمال و اجرای موفق منطقه پرواز ممنوع به رادارهای پیشرفته هوایی نیاز است و این تکنولوژی عمر چندانی ندارد. کارشناسان نظامی معتقدند که صرف ممنوعیت پرواز در “منطقه پرواز ممنوع” کافی نیست بلکه برای گشت زنی و نظارت بیشتر باید سیستم‌های ضد هوایی در آن منطقه را از کار انداخت و یا از آن منطقه به جای دیگری انتقال داد، لذا معمولا با این توجیه در اولین مرحله با حمله به تاسیسات نظامی آن را از کار می‌اندازند.

اعمال منطقه پرواز ممنوع یک رویداد انفعالی نیست بلکه یک دخالت نظامی محسوب می‌شود. بنابراین هر لحظه احتمال واکنش کشوری که بر فراز آن منطقه پرواز ممنوع اعمال می‌شود وجود دارد.

در واقع اصطلاح “منطقه پرواز ممنوع” حسن تعبیری است که برای اعلان جنگ و بمباران منطقه مورد نظر بکار می‌رود. و آنچه که در پشت این حسن تعبیر نهفته است حمله نظامی به آن کشور است چرا که بلافاصله پس از اعلام منطقه پرواز ممنوع مراکز تسلیحاتی و نظامی آن کشور توسط جنگنده‌های کشورهای اعمال کننده طرح بمباران می‌شود. علت اینکه این تعبیر به کار برده می‌شود آن است که نمی‌شود بطور مستقیم به افکار عمومی گفت که می‌خواهیم به فلان کشور حمله نظامی کنیم و یا جنگ جدیدی را شروع کنیم.

منبع: مدرسه آنلاین