کلیات

زندیان یا زندیه (۱۱۲۹–۱۱۷۴ ه‍.ش) نام یکی از دودمان‌های ایرانی بود که پس از فروپاشی دولت افشاری و تا برآمدن دودمان قاجار به درازای ۴۵ سال در سرزمین ایران حکومت کردند.

این دودمان به سردمداری کریم‌خان زند در سال ۱۱۶۳ هجری قمری در ایران به قدرت رسید. کریم‌خان در آغاز یکی از فرماندهان سپاه نادرشاه افشار بود که پس از مرگ نادر با همراهانش بازگشت. او فردی دانا و مدبر بود. او خود را وکیل‌الرعایا نامید و از داشتن لقب شاه پرهیز کرد. او به‌طور موقت، شهر ملایر را پایتخت و مقر فرماندهی خود نمود توانست بر تمام ایران مسلط شود و سپس شهر شیراز را پایتخت خود گردانید. ارگ کریم‌خان، بازار وکیل، حمام وکیل و مسجد وکیل در شهر شیراز از جمله بناهایی هستند که از دوران حکومت وی به یادگار مانده‌است. کریم‌خان زند توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه، تمام بخش‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود درآورد. همچنین برادر وی، صادق‌خان زند نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ق. بصره را از امپراتوری عثمانی جدا کرده و به ایران پیوست نماید و از این طریق نفوذ ایران را بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.

ریشه

سلسله زندیه به دست کریم‌خان زند، رئیس طایفه زند بنیان نهاده‌شد. زندها لک هستند که برخی آن را بخشی از شمالی‌ترین شاخه‌های قوم لر می‌دانند و برخی نیز آن را بخشی از جنوبی‌ترین شاخه‌های قوم کرد می‌دانند خوانین زند خود را لر می‌دانستند. از دوران حکومت آل‌بویه در قرن دهم میلادی بدین سو خاندان زند نخستین خاندان ایرانی بود که بر ایران حکم‌رانی کرد

پیروزی کریم‌خان زند

طایفهٔ زند گروهی بودند با معیشت شبانی که از اراضی دامنهٔ زاگرس به دهستان پری و کمازان در نزدیکی ملایر کوچ کرده بودند. معمولاً زندها را شاخه‌ای از مردم لر و از طوایف لک به حساب آورده‌اند ^]یقیناً از نواحی شمال لرستان کوچ کرده و به وسیله شاه عباس صفوی در اطراف ملایر و بروجرد اسکان داده شده‌اند.

پس از مرگ نادرشاه، کریم‌خان نیرویی جمع‌آوری کرده و با دو خان بختیاری به نام‌های ابوالفتح‌خان بختیاری و علی‌مردان‌خان چهارلنگ، ائتلافی را بوجود آورده و ابوتراب میرزا را که از سوی مادری به دودمان صفوی منسوب بود را، با نام شاه اسماعیل سوم را به شاهی برگزیدند. در این اتحاد علی‌مردان خان، وکیل‌الدوله (نایب‌السلطنه) بود و ابوالفتح‌خان، حاکم اصفهان، کریم‌خان نیز فرماندهی سپاه را برعهده داشت. با گذشت زمان، علی‌مردان خان، ابوالفتح‌خان را کشته و بر دیگر همراهش کریم خان نیز شورید ولی سرانجام پیروزی با کریم‌خان بود.

کریم خان پس از شانزده سال مبارزه دایمی توانست بر تمامی حریفان خود از جمله محمدحسن‌خان قاجار و آزادخان افغان غلبه کند و سرزمین‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. او به انگلیسی‌ها بدبین بود و معتقد بود که انگلیسی‌ها قصد دارند که ایران را نیز مانند هندوستان به یک سرزمین مسنعمره تبدیل کنند. برادر وی، صادق خان، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه‍.ق بصره را از حکومت عثمانی جدا کند و به این ترتیب، نفوذ دولت ایران را بر سراسر اروندرود و بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.

زندیان پس از کریم‌خان زند

پس از درگذشت کریم خان، جانشینان او به جان هم افتادند و با جنگ و نزاع‌های مستمر، زمینهٔ تقویت و کسب اقتدار آقامحمدخان و دودمان قاجار را فراهم آوردند. در سال ۱۲۰۹ هجری قمری لطفعلی‌خان آخرین فرمانروای زند، به دست آقامحمدخان کشته شد. آقامحمدخان با به دست آوردن شهر شیراز دست به کشتار کسانی که از دودمان زند بودند زد، پسران لطفعلی‌خان را اخته نمود و دستور تجاوز جنسی به زن باردار و دختر لطفعلی‌خان زند و دیگر زنان این دودمان را داد و گروهی از افراد طایفهٔ زند نیز به اطراف متواری شدند تا دست آقامحمدخان به آنان نرسد. عده‌ای از وابستگان نزدیک این دودمان را با خود به تهران آورد و در قلعه‌ای قدیمی در یافت‌آباد امروزی زندانی نمود که در اواخر قاجاریه توانستند اراضی اطراف را به دست آورند و همان‌جا اقامت کنند و دیگر وابستگان این دودمان یا کشته شدند یا به عثمانی گریختند یا مهاجرت کردند تا جان زن و فرزندانشان در امان باشد. امروزه در استان‌های لرستان، کرمانشاه، کردستان، همدان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، کرمان و خراسان بازماندگان طایفه زند زندگی می‌کنند.

دستگاه دیوانی زند به رهبری حاج ابراهیم کلانتر که به لطفعلی‌خان خیانت کرده بود، به قاجارها پیوست و به جز تنی چند که به واپسین فرمانروای زند تا دم مرگ وفادار ماندند دیگران رویهٔ ابراهیم خان را پیش گرفتند.

با وجود سقوط حکومت بخش اعظمی از لرهای غرب ایران در هواداری از خاندان زند در کشمکش با دولت قاجار بودند. از جمله این مخالفان قاجار اسدخان بختیاروند بود که در زمان فتحعلی‌شاه با حکومت به شرط منافع ملی ایران مصالحه کرد و یکی از فرماندهان جنگی کشور در فتوحات شد.