ازدوره فروپاشی صفویه درسال 1135 ه.ق و روی‌کار آمدن نادرشاه و پایان حکومت او در1160ه.ق ناامنی خاصی در شیراز حاکم بود که نتیجه آن قتل و غارت و کشتار مردمان و تنگی معیشت بود. با آمدن کریمخان زند و سرکوب آشوب‌ها و به سامان کردن اوضاع آشفته زمان، شیراز به‌عنوان یک مرکزعلمی، تجاری و هنری تغییر یافت و خرابه‌های شهری پذیرای بناهای باشکوه شد. فضای آزادانه مذهبی و اجتماعی زندی که از ویژگی‌های حکومت وکیل الرعایا بود، نقاشان و هنرمندان این دوره را صاحب فراغت و آسودگی درخلق هنر کرد.
کریمخان با آنکه بی‌سواد بود اما دانشمندان، علما و ارباب هنر و صنایع عصر خود را بزرگ می‌شمرد. دراین ایام علاوه برمعماری و عناصر وابسته به آن، سایر هنرها نیز به اوج خود رسید. اوج گسترش وتکامل درهای خاتم شیراز و سایرخاتم کاری‌ها به دوره زندیه می‌رسد. صندوق ضریح بارگاه حضرت علی(ع) درنجف اشرف، صندوق خاتم کاری آرامگاه امام حسین(ع) و قاب آینه خاتم کرمان از بهترین نمونه‌های خاتم زندی است. ادوارد اسکات ورینگ و سرهارفورد جونز در سفرنامه‌های خود از فرش‌های خانه‌های اشرافی و قالی‌های زیبای پرنقش و نگار یادکرده‌اند.
در این ایام آینه‌های بزرگ از کشورهای روس و روم و شهرهای اروپایی با کمک کشتی و ارابه به شیراز می‌آمد و کارستن نیبور و سرهارفورد جونز از هنرآینه کاری زندیه نیز یاد کرده‌اند. اقدامات عمرانی کریمخان در پایتخت و اطراف آن وامنیتی که در راه‌ها ایجاد شد باعث رشد اقتصادی شیراز وتأسیس کارگاه‌های صنعتی فراوان شد. رشد صنایع نظامی مانند ساخت اسلحه سرد وگرم، توپ، زنبورک، شمشیر و خنجر، مدیون سیاست‌های تهاجمی کریمخان بخصوص درنیمه اول حکومتش بود. نیاز به این صنایع با وجود ده‌ها هزار سپاهی ایلاتی درشیراز و اطراف که اکثراً به شمشیر و خنجر مسلح بودند باعث اختصاص یکی از راسته‌های بازار به سازندگان شمشیرشد. اسکات ورینگ نوشته: «در شیراز ساخت شمشیر شهرت دارد. فولاد شمشیر را از حیدرآباد هندوستان به صورت شمش وارد می‌کنند...
کارگاه تفنگ‌سازی شیراز، بهترین اسلحه‌های کمری را درست می‌کند که برابر اسلحه‌های ساخت اروپاست». در این دوره صنعت شیشه گری شامل ساخت شیشه پنجره، بطری، تنگ و ظروف و قلیان نیز به اوج خود رسید. اسکات ورینگ آورده: «شیراز دارای یک شیشه‌گرخانه و یک کارخانه ذوب فلز است که قابل توجه است مخصوصاً کوزه‌های قلیان منقوش زیبا درست می‌کنند... در این شهر میناکاری شهرت فراوان دارد.» درهنرخوشنویسی، خطاطان چیره‌دستی چون آقا محمد زرگر نسخ نویس اصفهانی، میرزا محمد علی طباطبایی نستعلیق نویس کرمانی و درویش مجید شکسته نویس اصفهانی، درزمره نام آوران این عرصه هستند.درهنر نگارگری، نقاشان این ایام به نوآوری‌هایی بسیاردست یافتند.
نگارگری دوران زندیه تداوم حرکتی است که از زمان شاه عباس دوم و شاه طهماسب صفوی با تأثیر از شیوه‌های نقاشی اروپایی آغاز شد، دردوران سلطنت نادرشاه به رکود نشسته ودرزمان استیلای سلاطین زندیه مجدداً بارورگشته است. شاید دلایل احیای دوباره هنرنگارگری، ایجادامنیت سیاسی ورفاه اقتصادی است که در دوران وکیل الرعایا به خطه ایران ارزانی شد. درطول سده دوازدهم موضوع‌ها و ترکیب بندی‌های اروپایی مورد توجه بسیار بود و شاید دیوان‌ها و مرقعاتی که نادرشاه با خود از هند آورده بود، دراین امر بی‌تأثیر نبوده است.
علاقه خان زند به نقاشی و تصاویر دیواری و اهمیت به صاحبان این فن موجب آن شد تا درساختمان‌های این عصر جلوه‌هایی چشم نواز ازهنرنگارگری نمودار شود. از آنجایی که معماری زندی یک معماری درون‌گرا به شمار می‌رود، لذا توجه وافر هنرمندان به فضای داخلی ابنیه بود. سقف اتاق‌ها، دیوارهای داخلی، مقرنس کاری‌ها، ازاره‌های مرمرین اتاق‌ها و ستون‌های سنگی عناصری بودند از آنچه که نگارگران زندی هنرخودرا بر آن منعکس کردند. به طورکلی تکنیک نگارگری زندیه را می‌توان درموارد زیرمشاهده کرد:
استفاده از آب طلا کاری و ورقه‌های نازک طلا برای تزئین نقوش گل و مرغ
تکنیک مذکور ازویژگی‌های هنرنگارگری این عصر می‌باشد وهنرمندان از آن درسطحی گسترده سود جسته‌اند اما ریشه آن در دوران صفویه قابل بررسی است. نقاشان زندی توانستند تا بابهره‌گیری ازسنت‌های هنری پدران خود، آن را درطیفی گسترده‌تر والبته با ظرافتی بیشتر به اجرا درآورند.
گل و بوته‌سازی
نقاشی گل و بوته به هرشکلی، آفریده شیوه طبیعت پردازانه هنرمندان است. بااین حال هدف از بازسازی طبیعت درنقاشی‌های گل و بوته ایران، تنها توصیف واقع گرایانه طبیعت نیست بلکه اساساً درهنراسلامی ایران شباهت قالب‌های طبیعی کنارگذاشته می‌شود و در مقابل برجوهر عرفانی و روحانی آن تأکید می‌شود. دردوران زند و قاجار حداقل 700 هنرمند به کار گل و بوته‌سازی مشغول بوده‌اند که 300 نفر آن سبک شناخته‌شده‌ای دارند.
نقاشی زیرلاکی
نقاشی زیرلاکی، نوعی نقاشی آبرنگ روی اشیایی مقوایی است که رویه آن با ماده جلادهنده (لاک) پوشانیده می‌شود. با آغاز ارتباط ایران با فرهنگ اروپا و آشنایی نگارگران با فرنگی‌سازی وتکنیک‌های نقاشی اروپا، هنرمندان این بارمهارت خودرا صرف ساختن جلدهای روغنی این کتب نفیس خطی، قلمدان‌ها و جعبه‌های کوچک و بزرگ وقاب آینه کردند. روغنی که درنقاشی‌های لاکی از آن استفاده می‌شود به «روغن کمان» معروف است.
نقاشی روی بوم
درادامه فرنگی‌سازی و رهاورد رفت و آمدهای ایرانیان به اروپا که ازدوران صفوی آغاز شده بود، نقاشی روی بوم نیز رایج شد.
نقاشان زندیه
ابوالحسن غفاری: ازمعروفترین نگارگران عصرزند بودکه علاوه برنقاشی دردیگرهنرهای آن عصر زبانزد خاص و عام بود. هم او ازنویسندگان زبردست سده 12 ه.ق است.
علی اشرف: وی منحصراً در عرصه نقاشی زیرلاکی فعالیت می‌کرد. علی اشرف عمدتاً به موضوع گل ومرغ می‌پرداخت. ازویژگی‌های کارش این بود که انبوه گل‌های ریز و رنگارنگ را با اسلوب پرداز برزمینه تیره نقاشی می‌کرد.
میرزا بابا: نقاش دیگرعصرزند، میرزا بابا بود که مهم‌ترین اثر هنری وی، تابلویی از کریمخان به تاریخ 1192 ه.ق است که در موزه مرمر نگهداری می‌شود.
بهرام شیرازی: ازاین هنرمند تصویری از چهره لطفعلی خان زند دردست است که به سبک شیرازنقاشی شده و تاریخ 1193 ه.ق را دارا است.
آقا صادق اول: وی فعالیت هنری خودرا حدود سال‌های 1128 تا 1178 ه.ق به مدت پنجاه سال ادامه داد و با امضای «صادق الوعد آقا صادق» یا «صادق الوعد» معروف بود. او ازشاگردان معروف علی اشرف به شمار می‌رفته است.از دیگرنقاشان زندی می‌توان به صادق دوم 1210 – 1160 ه.ق محمدباقر با امضای «باقرالعلوم»، آقا زمان، میرزاحسن و میرزامحمد، جعفر(جعفربن صادق) اشاره کرد.
مضامین نقاشی زندی
1- نفوذ عناصرحکایات وروایات: تصویردخترترسا و شیخ صنعان (هفت تن و کلاه فرنگی)، یوسف وزلیخا(کلاه فرنگی)، موسی درحال شبانی(هفت تن)، سعدی درحال تدریس به دخترو پسراتابک(کلاه فرنگی)
2- شکل‌گیری چهره‌پردازی درقالبی نوین (تک چهره نگاری) و به وجود آمدن نقاشی قهوه خانه‌ای ومردم گرا: کریم خان زند درحال قلیان کشیدن(کلاه فرنگی)، درویش با کشکول و تبرزین و محاسن سفید(کلاه فرنگی)، شاه عباس کبیر با سبیل چخماقی (هفت تن)، کریم خان ودرباریان(دیوانخانه، امروزه درموزه بریتانیا)
3- تصاویر زن: تقریباً حدودیک سوم ازنقاشی‌های زندیه گویای تصاویر زنان است.
4- نبردها: جنگ نادربا محمدشاه گورکانی (کلاه فرنگی)،جنگ شاه عباس با عثمانی(باغ جهان نما)
5- گل و مرغ: گل‌های تزئینی و طوماری اصیل ایرانی،گل ومرغ‌های شیرازی
6- ترنج و سرترنج
علم و ادب در عصر زندیه
درکنار موارد علمی، شاهان زند توجه فراوانی به علم وفضل داشتند. میرزا علی اکبر حسینی موسوی شیرازی، آقا محمد باقر و شیخ عبدالنبی سه تن از فضلای مشهوردوران زندیه هستند. همچنین درمنابع زندیه از 10 طبیب برجسته یاد شده است. آصف الدوله آنها را بدین نعت و صفت آورده است: «... هریک درفن طبابت رشک فیثاغورث و افلاتون و ارسطوی و الا و در طریقه معالجه هریک غیرت جالینوس و بقراط و سقراط و ابوعلی سینا بودند.»
درادبیات، شیوه نظم‌آوری کلام، بازگشت ادبی به سبک عراقی است. دراین ایام حداقل از 17 شاعرمشهور سخن به میان آمده که مهم‌ترین آنها میرسید علی مشتاق اصفهانی، حاجی لطفعلی بیگ آذر بیگدلی و حاجی سلیمان صباحی بیدگلی است.
٭منابع در دفتر روزنامه موجود است
* باستان‌شناس و استاد دانشگاه
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
