کلیات
سلیمانیه مرکز استان سلیمانیه عراق است. این شهر در شمال شرقی اقلیم کردستان عراق، نزدیک به مرز ایران و در منطقه خودگردان کردستان قرار گرفته‌است. سلیمانیه در سال ۱۷۸۴ به دستور ابراهیم پاشای بابان ساخته شد. شهر سلیمانیه بعد از سقوط رژیم بعث عراق از سال ۱۹۹۱ پیشرفت چشمگیری داشته و در حال حاضر یکی از شهر‌های امن کشور عراق و همچنین اقلیم کردستان به شمار می‌رود. در سال‌های اخیر، مردم زیادی از سراسر عراق به این شهر مهاجرت کرده‌اند و همچنین این شهر جمعیت قابل ملاحظه‌ای از ایرانیانِ کرد ساکن در عراق را در خود جای داده است.
از سلیمانیه به عنوان یکی از قطب‌های مهم علمی کشور عراق یاد می‌شود و چندین دانشگاه معتبر کشور عراق در این شهر قرار گرفته‌اند. زبان تدریس در دانشگاه‌های سلیمانیه کردی، عربی و انگلیسی می‌باشد. همچنین شهر سلیمانیه یکی از قطب‌های گردشگری پزشکی در عراق به شمار می‌رود. این شهر زادگاه و محل زندگی بسیاری از شاعران و ادیبان کرد، از جمله شیرکوبیکس، نالی، محوی، بختیار علی، سالم و صد‌ها نویسنده و شاعر و روشنفکر دیگر بوده است. شهر سلیمانیه سردمدار ادبیات کردی سورانی نیز می‌باشد.
جغرافیا
شهر سلیمانیه در شهرستانی به نام سلیمانیه واقع شده‌است. بخش‌های این شهرستان عبارت اند از بازیان، سرچنار، قره‌داغ و تانجه‌رود. این شهرستان دارای ۳۲۵ روستاست. رودخانه‌های قلیاسان، تانجه‌رود و سرچنار از این شهرستان می‌گذرند.
سلیمانیه از سوی شمال باختری با کوه‌های ازمر (۱۷۰۲ متر) و گویژه (۱۵۲۴ متر) محصور می‌شود و رشته‌کوه گله‌زرده نیز در پیرامون آن قرار دارد. در جنوب سلیمانیه کوه برانان (۱۳۷۳ متر) و در خاور این شهر دشت سلیمانیه قرار دارد. این دشت ۴۵ کیلومتر درازا و ۱۵ کیلومتر پهنا دارد. شهر سلیمانیه در بلندای ۸۵۳ متری از سطح دریا واقع شده و آب و هوای آن مدیترانه‌ای است که زمستان‌های سرد و بارانی و تابستان‌های گرم و خشک دارد. رودخانهٔ تانجه‌رود از جنوب آن می‌گذرد.
شش محله اصلی قدیمی آن عبارت اند از: کانی آسکان، گویژه، مَلکَندی، سرشقام، چهارباغ و دَرگَزین.
تاریخچه
دره شهرزور (شاره‌زوور) که شهر سلیمانیه بعد‌ها در آن بنیاد شد در زمان صفوی در دست صفویان بود. آنان اداره محلیِ این دره را به خاندان اردلان سپردند که در سنندج مستقر بودند. قلعهٔ سلیمانیه را در سال ۱۷۸۶ ابراهیم پاشا بابان، فرمان‌روای شهرزور، بنیاد نهاد. وی این شهر را به نام پدر خود، سلیمان پاشا، «سلیمانیه» نامید و گروهی از قبیله‌های کردِ بابان را به آن دژ تازه کوچاند. این دژ به همراه همهٔ روستا‌های پیرامونش بنا به پیمان ۱۱۵۹ هـ. ق. میان نادرشاه افشار و دولت عثمانی به ایران تعلق گرفت.
در ۱۴ بهمن ۱۲۲۴ خورشیدی، محمدشاه قاجار، با پافشاری انگلستان و روسیه، از حاکمیت ایران بر سلیمانیه (در عراق امروز) چشم پوشید و آن را به دولت عثمانی واگذار کرد. این سرزمین، تا آن هنگام، گوشه‌ای از گستره ایران به شمار می‌رفت. این سرزمین‌ها در پایان جنگ جهانی نخست، به دست انگلستان و فرانسه افتاد.
پیش از بنیاد شهر سلیمانیه، شهر اصلی منطقه قلعه چوالان بود که حدود ۶۰ کیلومتر با شهر سلیمانیه فاصله دارد. قلعه چوالان، به‌دلیل نزدیکی به مرز ایران و درگیری نظامی متداوم میان عثمانی و ایران، محل ناامنی بود و علت تغییر مکان بابان‌ها نیز همین بود. در آغازِ اهمیت گرفتن سلیمانیه از قلعه چوالان به عنوان پایتخت بهاری استفاده می‌شد. بنیاد نهادن شهر سلیمانیه در منطقه، باعث گسترش زبان کردی سورانی و افول زبان گورانی در منطقه شد.
شهر سلیمانیه مرکز ولایت بابان به‌شمار می‌آید و فرمان‌روایی آن شهر و شهرزور پس از ابراهیم پاشا به برادر وی عبدالرحمن واگذار شد. در حال حاضر هم اگرچه امارت بابان رسماً حاکم نیست، اما اسماً همچنان تنها حاکم بلامنازع آنجاست و با توجه به اینکه مردم طی ۱۰۰ سال اخیر از بازی‌های سیاسی احزاب و دولت‌ها خسته شده‌اند، هرچند که بیش از ۱۶۵ سال از انقراض امارت بابان پنجم می‌گذرد، اما احتمال احیای رسمی آن در آینده نزدیک بالاست. پس از فروپاشی دولت عثمانی، سلیمانیه نیز در زمان جنگ جهانی نخست در کشور تازه تأسیس عراق قرار گرفت.
به دلیل دوری قلعه چوالان از دیگر شهر‌های کردستان و نیز شاه‌راه بودن سلیمانیه، جمعیت سلیمانیه روزبه‌روز بیشتر می‌شد به طوری که از سال ۱۹۷۰م به بعد، به عنوان دومین شهر مهم کردستان عراق، پس از اربیل، شناخته شد.
در دوران معاصر، این شهر در سال ۱۹۹۰ میلادی به دست بری کردستانی (اتحاد همهٔ احزاب کردستان) از دست بعثی‌ها رهایی یافت و از آن تاریخ توسط حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق اداره می‌شود.
حاجی توفیق پیرمرد و فایق بیکس از شاعران نامور سلیمانیه‌اند و شیخ محمود برزنجی از سیاسیون معروف آن است.
شهر روشنفکران
شهر سلیمانیه به باور خیلی‌ها پایتخت روشنفکری کردستان است. سلیمانیه در زمان حکومت بابان‌ها بسیاری از شاعران به این شهر مهاجرت کردند و ادبیات امروزه که توسط سه شاعر نالی بابان، سالم بابان و ماموستا کوردی کتابخانه شعر بابان را درست کردند که در این کتابخانه گنجینه‌ای از شعر‌های شاعران مختلف جمع آوری شده که هنوز هم تاثیر بسیار زیادی حتی در شاعران مدرن کردستان نیز دارند. قدیمی‌ترین چاپخانه کردستان در سلیمانیه قرار دارد اولین روزنامه کردی در شهر سلیمانیه چاپ شده است. همچنین امروزه در شهر سلیمانیه چندین روزنامه و رسانه تصویری به کردی و عربی فعالیت می‌کنند.
آموزش
دانشگاه سلیمانیه یکی از بزرگترین و معتبرترین و قدیمی‌ترین دانشگاه‌های عراق است که در سال ۱۹۶۸ و با فرمان صدام حسین تأسیس شده‌است. این دانشگاه سی دانشکده دارد. در سال ۱۹۸۱ شعبه‌ای از این دانشگاه در اربیل افتتاح شد که این شعبه در سال ۱۹۹۱ به نام دانشگاه صلاح‌الدین ایوبی مستقل شد. همچنین دانشگاه آمریکایی سلیمانیه در سال۲۰۰۶ در این شهر افتتاح شد.