کلیات

وزارت نیرو از وزارتخانه‌های ایران است، که در زمینه تولید و توزیع انرژی الکتریکی و نگهداشت تأسیسات، همچنین منابع آب و تجهیزات مربوطه می‌پردازد. نیروگاه‌های برق، سدهای برق ابی و شبکه‌های برق‌رسانی زیر مدیریت وزارت نیرو قرار دارند.

وزیران نیرو جمهوری اسلامی ایران

• عباس تاج (۲۹ بهمن ۱۳۵۷ – ۱۴ آبان ۱۳۵۸)
• حسن عباسپور (۲۶ آبان ۱۳۵۸ – ۷ تیر ۱۳۶۰)
• حسن غفوری‌فرد (۲۶ مرداد ۱۳۶۰ – ۶ آبان ۱۳۶۴)
• محمدتقی بانکی (۶ آبان ۱۳۶۴ – ۲۳ خرداد ۱۳۶۶)
• بیژن نامدار زنگنه (۲۹ شهریور ۱۳۶۷ – ۲۹ مرداد ۱۳۷۶)
• حبیب‌الله بیطرف (۲۹ مرداد ۱۳۷۶ – ۲ شهریور ۱۳۸۴)
• پرویز فتاح (۲ شهریور ۱۳۸۴ – ۱۲ شهریور ۱۳۸۸)
• مجید نامجو (۲۴ آبان ۱۳۸۸ – ۲۴ مرداد ۱۳۹۲)
• حمید چیت‌چیان (۲۴ مرداد ۱۳۹۲ – ۲۹ مرداد ۱۳۹۶)
• رضا اردکانیان (۷ آبان ۱۳۹۶ – ۳ شهریور ۱۴۰۰)
• علی‌اکبر محرابیان (۳ شهریور ۱۴۰۰ – تاکنون)

تاریخچه

آغاز تشکیل وزارت آب و برق (که بعدها به وزارت نیرو تغییر نام و وظیفه پیدا کرد) از اولین نظام‌نامه مؤسسه برق تهران مصوب بیست و پنجم مهر ماه ۱۳۱۵ که به منظور برق رسانی به منازل و معابر شهر تهران تأسیس شده بود؛ و قانون اجازه تأسیس بنگاه آبیاری مصوب بیست و نه اردیبهشت سال ۱۳۲۲ که وظیفه‌اش توسعه و اصلاح امور آبیاری کشور بود؛ به وجود آمد.

وضعیت ساختار اداری دولت پس از مشروطه تا سال ۱۳۴۲ که وزارت آب و برق تأسیس‌شد، همیشه بگونه‌ای بوده که ضرورت تمرکز مربوط به امور آب و برق و انرژی در یک مجموعه منسجم احساس می‌شد. به وجود آمدن تأسیسات سدهای مخزنی در نقاط مختلف کشور (لار، لتیان، درودزن، زرینه رود، و…) قانون اجرای انتقال برق از طریق خطوط هوایی(۲/۳/۱۳۳۹) و وجود چندین دستگاه که متکفل مسئله آب رسانی و برق رسانی بوده‌اند نیز هیچگاه راهگشای حل معضلات جامعه نبوده‌است.

بنابراین، دیدگاه‌های جدیدی که دخالت مؤثرتر دولت در امور زیربنایی در بخش‌های آب، برق و انرژی را ضروری می‌دانست؛ همچنان سبب به وجود آمدن طیف وسیعی از دستگاه‌های اجرایی موازی و مشترک گردید که به نحوی به مسئله تأمین برق و آب (آشامیدنی، کشاورزی و سایر مصارف) مشغول بودند. اما مشکل اساسی این بود که این دستگاه‌ها از نظام و انسجام و هماهنگی خاصی برخوردار نبودند. به همین دلیل این معضل دولتمردان را برآن داشت تا با تأسیس یک سازمان که بتواند وظایف ارائه خدمات آب و برق را درسراسر کشور برعهده بگیرد؛ موافقت کنند و همین تفکر در نهایت منجر به‌تأسیس «وزارت آب و برق» شد.

لایحه قانون تأسیس وزارت آب و برق مصوب بیست و ششم اسفند ۱۳۴۲ در واقع نقطه پایانی به تمامی سرگردان‌هایی بود که هم مصرف‌کنندگان آب و برق داشتند و هم شرکت‌هایی که در این زمینه فعالیت می‌کردند.

وزارت آب و برق از سازمان آب تهران، بنگاه برق تهران، بنگاه مستقل آبیاری، اداره کل لوله‌کشی آب تهران، آب و برق خوزستان، آب و برق کرج و اداره حفاظت از تأسیسات سدهای لار و لتیان ویا سایرسازمان‌های دولتی که برای احداث و بهره‌برداری از سدها و منابع آب و برق کشور به وجود آمده بودند؛ تشکیل شد. به این وسیله هم مصرف‌کنندگان آب و برق و هم شرکت‌ها و سازمان‌های متولی این دو صنعت صاحب یک وزارت خانه با شرح وظایف مشخص شدند.

قانون تأسیس وزارت نیرو در بیست و هشتم بهمن ۱۳۵۳ به تصویب رسید که هدف آن حداکثر استفاده ازمنابع انرژی و آب کشور و همچنین تهیه و تأمین انرژی و آب برای انواع مصارف عمومی شهروندان عنوان شد.

با تأسیس وزارت نیرو تمامی اختیارات وزارت آب و برق به وزارت نیرو منتقل شد و حتی بر اساس ماده ۹ این قانون سازمان انرژی اتمی ایران از سازمان‌های زیرمجموعه وزارت نیرو محسوب شد و در اصلاح ماده ۱ قانون وزارت نیرو در بیستم اردیبهشت ۱۳۵۷، احداث، تکمیل و بهره‌برداری از نیروگاه‌های اتمی نیز از وظایف اصلی وزارت نیرو تلقی شد. براساس ماده ۸ این قانون شرکت ملی نفت ایران نیز موظف شد که برنامه‌های تولید، پالایش و توزیع نفت و گاز را دراختیار وزارت نیرو قرار دهد. هرچند پس از پیروزی انقلاب اسلامی و توجه به توسعه و ضرورت استفاده گسترده از انرژی اتمی، «سازمان انرژی اتمی» مستقل و از وزارت نیرو منفک شد.

با پایان یافتن جنگ هشت ساله تحمیلی عراق علیه کشور ایران بازسازی و اجرای طرح‌های عمرانی شدت بیشتری گرفت و دولت و مجلس شورای اسلامی نیز توجه خود را به تصویب قوانین و اجرای طرح‌های عمرانی معطوف داشتند. وضعیت بهداشت محیط شهرها و الزام و ضرورت جمع‌آوری، انتقال و ساماندهی فاضلاب و تأسیسات آب رسانی شهرها و واحدهای صنعتی، مقدمات تصویب قوانینی را در این زمینه به وجود آورد. برهمین اساس قانون تشکیل «شرکت‌های آب وفاضلاب» درتاریخ چهارم اسفند ۱۳۶۹ تصویب و ابلاغ شد. براساس این قانون ایجاد وبهره‌برداری از شبکه‌های توزیع آب شهری و جمع‌آوری و انتقال و تصفیه فاضلاب شهرها برعهده شرکت‌های مستقلی با عنوان شرکت‌های آب وفاضلاب استانی که زیر نظر وزارت نیرو انجام وظیفه می‌کنند؛ گذاشته شد.

بخشی از امورات عمرانی مربوط آبرسانی روستاها و جمع‌آوری و دفع فاضلاب‌های روستایی هنوز تا این تاریخ دراختیار وزارت نیرو قرار نگرفته بود و کماکان برعهده وزارت جهاد سازندگی بود. به منظور یکپارچه سازی وظایف و واگذاری کلیه خدمات آب و برق به مردم ایران، بنا به تصویب هیئت وزیران در مردادماه ۱۳۸۱ وظایف آب وفاضلاب‌های روستایی نیز به وزارت نیرو واگذار شد. همچنین برق رسانی به روستاها نیز برعهده وزارت نیرو گذاشته شد.

به این وسیله کلیه وظایف تأمین و آبرسانی به شهرها و روستاها، ایجاد شبکه‌ها و تصفیه خانه‌های فاضلاب شهری و روستایی و تأمین و توزیع برق به شهرها و روستاها، و مطالعه واستفاده از انرژی‌های تجدید پذیر ازجمله اساسی‌ترین وظایف وزارت نیرو است که هم‌اکنون در حال انجام است.

وظایف

مهم‌ترین وظیفه وزارت نیروی ایران عبارت‌اند از:

• حفاظت، نگهداری، بهره‌برداری و بهبود کمی و کیفی منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی.
• رضایت و اقناع مردم با تأمین، تصفیه و توزیع مناسب آب بهداشتی سالم و دائمی برای انواع مصارف.
• بالا بردن بهداشت محیط شهرها و روستاها با طراحی و اجرای شبکه‌های جمع‌آوری و تصفیه خانه‌های فاضلاب.
• تأمین نیازهای انرژی با کیفیت مطلوب و تمام وقت برای انواع مصارف شهروندان
• دیدگاه بلند مدت (دورنگر) به صیانت از منابع آب و انرژی و انتقال آن به نسل‌های آینده.

وظایف وزارت نیرو در قانون تأسیس آن که در تاریخ ۲۸/۱۱/۱۳۵۳ به تصویب مجلس سنای وقت رسید، مشخص شده‌است. اما با گذشت زمان و وقوع انقلاب اسلامی ایران و سایر قوانین اصلاحیه که در تاریخچه به آن‌ها اشاره شد؛ دچار تغییرات شده‌است؛ ولی هم‌اکنون (سال ۱۳۸۶) شرح وظایف وزارت نیرو در شش محور قابل تعریف است.

ج- بخش برق

1. سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اجرا و توسعه طرح‌های تولید، انتقال و توزیع انرژی برق در شهرها و روستاهای سراسر کشور
2. بررسی و تدوین پیشنهادهای لازم در زمینه راهبردها، سیاست‌ها، برنامه‌ها، قوانین و آیین‌نامه‌های صنعت برق و تعرفه‌های بهای مصرف و اشتراک برق به‌طور سالیانه جهت ارائه به دولت و مجلس واجرای آنها
3. برنامه‌ریزی جهت انجام طرح‌های تحقیقاتی و پژوهشی مرتبط با فعالیت شرکت و هماهنگی و برنامه‌ریزی آموزشی به منظور ارتقاء سطح علمی کارکنان صنعت برق کشور
4. جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و ایجاد زمینه‌های لازم برای مشارکت بخش خصوصی در اجرای طرح‌های تولید و انتقال برق در سراسر کشور.
5. عضویت در کمیته و کنوانسیون‌های جهانی انرژی و کسب و تبادل اطلاعات لازم به منظور استاندارد کردن و ارتقاء فعالیت‌های صنعت برق کشور
6. هدفمند کردن میزان مصرف برق و یارانه‌ها برابر استانداردهای جهانی
7. سیاست گزاری، نظارت و هماهنگی بین شرکت‌های زیرمجموعه به منظور اجرای به موقع طرح‌های برق در راستای پیشبرد اهداف کلان صنعت برق کشور

د- بخش انرژی‌های تجدید پذیر

1. تعیین سیاست‌های کلان انرژی
2. برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های انرژی‌های تجدیدپذیر با توجه به ویژگی هر منطقه از کشور
3. مطالعه، تحقیق و پژوهش به منظور شناسایی توان مناطق کشور در استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر
4. مطالعه و تحقیق واجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور

ه - بخش پشتیبانی فنی و مهندسی

1. انجام طرح‌های تحقیقاتی و پژوهشی به منظور بالا بردن توان داخلی جهت ساخت و تولید کالاها و قطعات تأسیسات آبی وبرقی درکشور
2. مدیریت بر ساخت و تولید قطعات مورد نیاز تأسیسات و طرح‌های آب و برق در داخل کشور
3. صدور خدمات فنی و مهندسی به سایر کشورها برای اجرای طرح‌های آب و برق.

و- بخش برنامه‌ریزی و نیروی انسانی

1. تدوین سیاست‌ها و راهبری منابع انسانی به منظور تقویت مطالعات و برنامه‌ریزی جهت ارائه الگوی مناسب مدیریتی
2. مطالعه و تحقیق به منظور به‌کارگیری فناوری اطلاعات در صنعت آب و برق
3. سیاست‌گزاری و برنامه‌ریزی به منظور انجام پژوهش و تحقیقات، همچنین ایجاد زمینه‌های لازم آموزشی، تربیت و جذب نیروی انسانی متخصص در صنعت آب وبرق
4. تدوین برنامه بلندمدت و راهبردی، تلفیق برنامه‌های کوتاه مدت و میان مدت بخش‌های مختلف صنعت آب و برق و ارائه لایحه بودجه وزارت نیرو
5. ارتباط مناسب و مستمر با مجلس شورای اسلامی به منظور توجیه و تصویب لوایح و قوانین مورد نیاز وزارت نیرو

ساختار سازمانی

وزارت نیرو یک سازمان چند وجهی است. به عبارت دیگر وظایف مدیریت چند صنعت بزرگ کشور در این وزارتخانه انجام می‌شود. صنعت آب، صنعت برق، صنعت فاضلاب و صنعت انرژی تجدید پذیر. به همین دلیل ساختار آن به تناسب وظایف بسیار حیاتی و مهمی که دارد، دارای پیچیدگی‌های خاص خود است. به عنوان مثال تمام بخش‌های زیرمجموعه وزارت نیرو که وظیفه‌شان ارائه خدمات آب و برق و فاضلاب است و در استان‌ها به عنوان نماینده وزارت نیرو انجام وظیفه می‌کنند؛ به صورت شرکتی اداره می‌شوند نه اداره کل یا سازمان؛ و همین موضوع یکی از موارد خاص این وزارت خانه‌است که ساختار سازمانی آن را از سایر وزارت خانه‌ها جدا می‌کند. توجه به عدم تمرکز و تفویض اختیار به شرکت‌ها برای انجام عملیات لازم یکی از ویژگی‌های شاخص وزارت نیرو است. در یک زاویه کلی و دور چارت وزارت نیرو به شرح زیراست.

ساختار وزارت نیرو براساس تفکیک وظایف حاکمیتی و تصدی‌گری (ستاد و صف) طراحی شده‌است و حوزه‌ای وزارت نیرو هر کدام وظایف و محدوده مشخصی را دارند.

{الف- سطح یک (سطح حاکمیتی)}

حوزه ستادی که وظایف حاکمیتی و سیاست‌گزاری را برعهده دارد. این حوزه از شش معاون وزیر و ۲۴ دفتر تشکیل شده‌است و دارای ساختار سازمانی زیر است:

• معاون تحقیقات و منابع انسانی
• معاون برنامه‌ریزی و اقتصادی
• معاون پشتیبانی، حقوقی و امور مجلس
• معاون برق و انرژی
• معاون آب وفاضلاب
• معاون وزیر و رئیس سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا)