آلودگی هوای تهران، قابل پیشگیری یا قابل تحمل

amini@aiiri.gov.ir

چکیده:
اگرچه با ارائه خدمات حمل ونقل عمومی بهتر و همکاری شهروندان برای بهبود آلودگی شهرتعداد روزهایی که هوای تهران بر اساس اعلام سازمان هواشناسی در وضعیت پاک قرار دارد نسبت به مقطع مشابه سال گذشته افزایش داشته و بنا به گزارش سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران این روزها از 3 روز در مهرماه سال گذشته به 5 روز در مهرماه سال جاری رسیده است اما روزهای سالم ازنسبت 87درصد به 83 درصد کاهش یافته است و می توان ریشه را در آغاز فصل سرما و رخداد پدیده وارونگی (Inversion) جستجو کرد.به گونه ای که طیف آلودگی هوا، مورد توجه بیشتری قرار گرفته تا جایی که منجر به تعطیلی این ابر شهر شد.

این نوشتار سعی دارد ابعاد مختلف این آلودگی را از دیدگاهی علمی مورد کنکاش بیشتری قرار دهد.

کلمات کلیدی:
آلودگی هوای تهران، آلاینده ها، وارونگی، راه های کاهش اثرات زیانبار آلودگی

مقدمه:
بر اساس اعلام سازمان هواشناسی استان تهران هواي تهران از نظر شاخص آلاينده مونوكسيدكربن در مهرماه سال گذشته، 3 روز پاك را داشته است به عبارتي ديگر 10 درصد روزهاي مهر را تشكيل داده است همچنين در مهر سال جاري تعداد روزهاي پاك به 5 روز افزايش يافته است و از نظر شاخص آلاينده مونوكسيدكربن در مهرماه سال جاري روزهاي پاك 17 درصد افزايش يافته است.

همچنین تعداد روزهاي ساالم از نظر مونوكسيدكربن كاهش يافته است . اما از دو هفته قبل به‌دلیل استقرار شرایط پایدار و انباشت آلودگی هوا در تهران، پایتخت در شرایط هشدار قرار گرفت. به گفته سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران به همین دلیل این سازمان از روز یکشنبه در شهر تهران شرایط هشدار اعلام کرده و مرکز اطلاع رسانی آلودگی هوا نیز به نوعی از ادامه وضع موجود تا روز چهارشنبه سخن گفته است. اما تهران چندین سال است که در بین پایتخت های جهان در رتبه های نخست آلوده ترین ها قرار دارد.

این مقاله بر آنست تا چرایی این رتبه و چگونگی خروج از این شرائط را با نگاهی تحلیلی بررسی کند.

جغرافیای تهران:
آلودگی هوا موجب شده تهران که در زمره یکی از 15 شهر بزرگ جهان قرار دارد از نظر استانداردهای شهرنشینی و کیفیت زندگی سالم برای ساکنان آن عملا در انتهای جداول جهانی قرار بگیرد.

تهران بزرگ با مساحت707 كيلومتر مربع در موقعيت51/10 درجه طول جغرافيايي و38/41 درجه عرض جغرافيايي و در ارتفاع حدوديك هزار و200 متر از سطح دريا قرار گرفته است. قله دماوند با ارتفاع پنج هزار و628 متر از شمال و قله توچال با ارتفاع3 هزار و933 متر ارتفاع در شمال غربي آن قرار دارد. كوههاي جنوب و جنوب شرقي آن در حدود2 هزار متر ارتفاع دارند. ارتفاع مركز تهران حدود يك هزار و200 متر و ناحيه شميرانات حدود يك هزار و600 متر از سطح دريا است.

تحقيقات به عمل آمده گوياي آن است كه جنوب تهران نسبت به مركز آن مرتفع تر است و اين ارتفاع با دور شدن به سمت جنوب افزايش مي يابد. شرق و غرب تهران نيز نسبت به مركز آن مرتفعتر است و با توجه به اين موارد شهر تهران را مي توان به صورت كاسه اي نامنظم مجسم كرد، كه از نظر جغرافيايي و اقليمي مكان مناسبي براي يك شهر گسترده و بزرگ نبوده است.
علاوه بر اين، عامل مهمي كه در پراكندگي آلاينده هاي هوا بسيار موثر است مسئله وارونگي دماست كه براساس آمار تقريباً دو سوم از روزهاي سال وارونگي دما اتفاق مي افتد و ارتفاع آن در حدود250 تا400 متر از سطح زمين است. وارونگي دما موجب تجمع مواد آلاينده در نزديكي سطح زمين و تشديد آلودگي هواي تهران مي شود.

وضعيت وزش باد در شهر تهران
حركت بادها و سرعت آنها متاثر از وجود اصطكاك در سطح زمين است. وجود پستي و بلندي ها و ارتفاع ساختمان ها همگي عواملي هستند كه درجريان، سرعت باد و حركت هوا تاثير مي گذارند. محاسبه پراكندگي و ميزان غلظت مواد آلوده در اتمسفر نه تنها بستگي به سرعت باد دارد، بلكه بستگي به جهت آن نيز خواهد داشت. طبق اطلاعات جمع آوري شده سازمان هواشناسي وضعيت بادهاي تهران در يك دوره ده ساله به شرح زير است:

سرعت باد: بادهاي ضعيف (بين يك تا شش گروه) صبح ها،83 درصد و بعدازظهرها50 درصد و هنگام غروب65 درصد بادها را تشكيل مي دهند.

بادهاي شديدتر تا10 گره، حدوداً93 درصد تمامي بادها را تشكيل مي دهند. در داخل شهر بر اثر وجود ساختمان ها و ديگر موانع تغييراتي به وجود مي آيد. بادهاي تهران غالباً ضعيف بوده و هواي اين شهر در بيشتر روزهاي سال، آرام است.

سمت باد: مي توان گفت70 درصد بادهاي شهر تهران ضعيف هستند (بين1 تا6 گره) و جهت مشخصي ندارند. وزش باد در شهر تهران به طور عمده از سمت غرب است. با توجه به آن كه اغلب بادهاي تهران ضعيف بوده و جهت مشخصي ندارند تاثير چندان زيادي در كاهش آلودگي هوا ندارند.

آلودگی هوا
تحت تأثیر عواملی چون عوامل طبیعی؛ فوران‌های شدید آتشفشان، وزش توفان، بادهای شدید و…، گازها و ذراتی را وارد هوا می‌کنند وفعالیت انسان؛ کارخانجات صنعتی، کشاورزی، شهرسازی، وسایل گرمازا، نیروگاهها، وسایل نقلیه و... هرماده‌ای که وارد هوا شود، خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی آن را تغییر می‌دهد و به چنین هوای تغییر یافته، هوای آلوده گویند.

مواد آلوده کننده نیز شامل منوکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد، هیدروکربن‌های سوخته نشده، ذرات ریز معلق، برمید سرب و سایر ترکیبات سربی می باشند که همگی حاصل فعالیت انسان ها و از سوختن بنزین اتوموبیل و یا نفت کوره منتج می شوند.

آلاينده هاي مهم هواي تهران
تركيبات گوگردي مانند دي اكسيد گوگرد، تركيبات اَزُته مانند منو و دي اكسيد ازت، تركيبات كربن مانند مونو و دي اكسيد كربن، هيدروكربورها، مواد معلق، سرب، گاز كربنيك، اكسيدهاي فتوشيميايي، مواد راديواكتيو، بو و صدا از جمله آلاينده هاي مهم هوا هستند.

آلاينده هاي اصلي هوا كه براي آنها استاندارد وجود دارد و اندازه گيري مي شوند عبارتند از: مونواكسيدكربن (CO) ، اكسيدهاي ازت (Nox) ، تمامي هيدروكربن ها (THC) يا تركيبات آلي فرار (VOC) ، اكسيدهاي گوگرد (SOX و به طور عمده 2So )، تمامي ذرات معلق (TSP) ، سرب (Pb) و اُزُن (O3) . که براساس مطالعات به عمل آمده، درحال حاضر سالانه70 تن ذرات معلق، گوگرد،2 تن سرب،3 هزار و560 تن منواكسيدكربن، يك هزار و260 تن تركيبات آلي فرار غيرمتان،285 تن اكسيدهاي گوگرد و452 تن اكسيدهاي ازت در هواي تهران منتشر مي شود كه با توجه به وضعيت اقليمي و جغرافيايي تهران و پديده وارونگي، آلودگي هاي ياد شده مدت زيادي در سطح زمين و فضاي تنفسي انسانها باقي مي ماند.

در ميان منابع گوناگون انتشار، خودروها عامل انتشار75 درصد از ذرات معلق (مهمترين آلاينده هاي هواي تهران)،95 درصد منواكسيد كربن و60 درصد اكسيدهاي ازت هستند. درحالي كه صنايع75 درصد از تركيبات آلي،55 درصد از دي اكسيد گوگرد و46 درصد از گازهاي گلخانه اي را منتشر مي سازند.

یک عامل مهم دیگر آلودگى هوا در اغلب شهرهاى بزرگ گاز ازن در سطح زمین است. ازن در سطح زمین هنگامی تشکیل می‌شود که گازهاى آلاینده حاصل از اتومبیل‌ها و سایر وسائلى که سوخت مصرف مى‌‌کنند با نور خورشید واکنش مى‌کند؛ در نتیجه گاز ازنی به وجود می‌‌‌‌آید که براى انسان سمى است.

تا به امروز تصور می‌شد آلودگی‌هایی مانند مونواکسیدکربن مهم‌ترین آلاینده هوای تهران را تشکیل می‌دهد، اما یافته‌های جدید نشان داده که بنزن خطرناک‌ترین ترکیب آلاینده‌ هوا بوده و موجب بروز سرطان خون و بیماری‌های مرتبط با آن است.

بنزن، ترکیبی بسیار خطرناک بوده که به سرعت تبخیر می‌شود و ماده‌ای خوشبو است که در بنزین تولید داخل به مقدار زیادی وجود دارد این ماده همچنین درصنایع پلاستیک، رزین و نایلون‌سازی‌ نیز به کار می‌رود. مقدار موجود بنزن در هوای تهران5/2 برابر استاندارد‌های جهانی است.

پديده وارونگی دما(Inversion)
در کنا ر اثر گلخانه‌اي( (Green House Effectو بارش های اسیدی وارونگی دما از اثرات جوی آلودگی است.

مهمترين وخطرناكترين فاكتور جوي در آلودگي هواي يك ناحيه، پديده وارونگي دماست. زيرا درحالت عادي كه در جه حرارت جوي مجاور زمين برحسب ارتفاع كاهش مي يابد، وجود حرارت بيشتر و هواي سبكتر در ارتفاع پايين و حرارت كمتر و هواي سنگين تر در طبقات بالا باعث مي شود كه هواي سبك از طبقات پايين به طرف بالا صعود كرده، عوامل آلوده كننده را با خود به طبقات فوقاني ببرد. به اين طريق عوامل آلوده كننده در فضا پراكنده شده و يك تهويه طبيعي انجام مي پذيرد.

ولي وقوع پديده وارونگي دما باعث پايداري هوا شده و موجب مي شود توده هوا همراه با تمام ناخالصي ها و عوامل آلوده كننده آن در زير سطح وارونگي دما محبوس شود. در چنين شرايطي ميزان اكسيژن هوا به علت مصرف تدريجي آن كاهش و ميزان آلوده كننده هاي هوا به علت توليد تدريجي آنها افزايش مي يابد. به اين ترتيب هواي منطقه به شدت آلوده مي شود.

اين وضعيت تا زماني كه وارونگي دما محو نشود، ادامه مي يابد و اگر مدت وقوع آن با ارتفاع كم، طولاني شد و با بالا رفتن ميزان رطوبت نسبي هوا، به حد اشباع برسد، پديده خطرناكي با نام «ابر مسموم» پديدار خواهد شد. ديد در مجاورت زمين، وجود كوه ها و جبهه (هوا) اتفاق مي افتد.

آثار وارونگي دما بر آلودگي هواي تهران
بر اساس نظر سازمان محیط زیست در روزهای اخیر هوای تهران الوده تر نشده است بلکه پدیده وارونگی اتفاق افتاده است. در نگاه اول این پدیده به خودی خود خطری را متوجه زمین و سلامت موجودات زنده نمی‌سازد، اما ترکیب آلاینده‌های موجود با یکدیگر و پیدایش آلاینده‌های ثانویه، شهر را آبستن بروز فاجعه‌های زیست‌محیطی می‌کند. با شروع روز و آغاز فعالیت‌های انسانی و مصرف سوخت، دمای هوای سطح زمین افزایش می‌یابد.

 این هوای گرم هنگام صعود و حرکت به سمت بالا یا هنگام جابه‌جایی به وسیله باد، با لایه‌ای هم‌دما از هوا که توسط تابش خورشید در طبقات فوقانی جو تشکیل شده برخورد کرده و این امر مانع صعود و تبادل هوا می‌شود که نتیجه آن تشکیل یک سطح پوششی بالای شهر است که با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌های انسانی و به دلیل حبس هوا در زیر این لایه، مواد آلاینده تولید شده در سطح زمین باقی مانده و بالا نمی‌روند.

محبوس‌شدن هوای سرد توسط لایه‌ای از هوای گرم و ایجاد پوشش غیرقابل صعود و انباشته از هوای آلوده که روی شهر را می‌گیرد و تمام آلودگی‌های به وجود آمده در شهر را زیر این طبقه جمع می‌کند، از ویژگی‌های اینورژن هوا در کلانشهرهای امروز است.

به طور كلي پديده وارونگي دما موجب تراكم هواي آلوده در محدوده معيني مي شود و هر قدر ارتفاع وارونگي دما كوتاهتر باشد و مدت آن بيشتر به طول بيانجامد بديهي است كه ميزان خطرات آن فزوني مي يابد.

براساس تحقيقات به عمل آمده،‌ تهران بيش از دو سوم روزهاي سال با پديده وارونگي جوي مواجه است و اين حالت بيشتر در پاييز و زمستان روي مي دهد.

طبق آماري كه در طول5 سال از ايستگاه مهرآباد گرفته شده است،‌ بيشترين ميزان ارتفاع وارونگي دما در فصل پاييز419 متر، در فصل زمستان404 متر، در بهار354 متر و در تابستان384 متر بوده است. همچنين ميانگين مدت زمان وارونگي دما239 روز بوده است كه در بهار57 روز، در تابستان61/2 روز، در پاييز58 روز و در زمستان61/2 روز بوده است.

در حالت وارونگي دما، هوا، حالت سكون و آرام به خود گرفته و جريان هوا در آن به وقوع نمي پيوندد.

معیار سنجش آلودگی pst
كميت (Pollutant Standard Index) PSI استانداردي است كه براي گزارش روزانه كيفيت هوا مورد استفاده قرار مي‌گيرد و معمولاً از پنج آلاينده منواكسيدكربن، ازن، دي‌‌اكسيدنيتروژن، دي‌اكسيد گوگرد و ذرات معلق استفاده مي‌گردد. با توجه به غلظت آلاينده‌‌ها و استانداردهاي بهداشتي سازمان حفاظت محيط زيست امريكا EPA، غلظت آلاينده‌ها به يك مقياس عددي بين صفر تا پانصد PSI تبديل مي‌گردد.

PSI از اين نظر كه غلظت آلاينده‌ها را بر اساس يك مقياس واحد مي‌سنجد، ارجحيت دارد.

رابطه بين غلظت آلاينده‌ها و PSI

PM-IO(µg/m3)
24hr SO2(ppb)
24hr NO2(ppb)
1hr O3(ppb)
1hr CO(ppm)
8hr PSI
0،00 0،00 0،00 0،00 0،00 0
75،00 30،00 150،00 60،00 4،50 50
150،00 140،00 300،00 120،00 9،00 100
375،00 300،00 600،00 200،00 15،00 200
625،00 600،00 1200،00 400،00 30،00 300
875،00 800،00 160،00 500،00 40،00 400
1000،00 1000،00 2000،00 600،00 50،00 500
با توجه به ميزان شاخص و جدول زير، مي‌توان به كيفيت هوا در 24 ساعت گذشته پي برد.
وضعيت هوا PSI
پاك 50-0
سالم 100-50
ناسالم 200-100
بسيار ناسالم 300-200
خطرناك 300 <

كيفيت هوا را با توجه به شاخص هر يك از آلاينده‌ها مي‌توان گزارش نمود. ولي براي وضعيت كلي هوا از شاخص ماكزيمم، يعني بالاترين PSI كه معمولاً متعلق به آلاينده CO يا PM-10 مي‌باشد، استفاده مي‌شود.

سه وضعیت، هشدار اضطرار و وضعیت بحران برای آلودگی هوا تعریف می‌شود. PST (شاخص آلاینده‌های هوا) بین صفر تا 100 وضعیت عادی را گزارش می‌دهد.

اگر این شاخص بین 100 تا 250 تغییر کند، وارد مرحله هشدار می‌شویم. اما PST بین 250 تا 350 و بالاتر از آن است که شرایط اضطرار و بحران را به وجود می‌آوردو خطرناک است.

عوارض آلودگی هوا
آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ و میر در جهان است. طبق آمار، یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر در جهان در معرض آلودگی هوا قرار دارند و سالانه ۳ میلیون نفر در دنیا جان خود را به دلیل عوارض مستقیم یا غیرمستقیم آلودگی هوا از دست می‌دهند.

وسایط نقلیه یکی از علل عمده آلودگی هوا هستند. ازن، دی اکسیدکربن، اکسیدهای گوگرد و نیتروژن، سرب، ذرات معلق و ترکیبات سمی مانند بنزن و فرمالدیید ترکیباتی هستند که در اثر سوخت خودرو ایجاد شده و هوا را آلوده می‏کنند. تماس با سطوح بالای آلودگی هوا با بیماری‏های ریوی، ناراحتی‏های قلبی و عروقی، آسیب به سیستم عصبی، سرطان و مرگ زودرس ارتباط دارد.

براساس گزارش بانک جهانی، میزان خسارت سالانه آلودگی هوا در کشوردر سال 1385، ۱۴ هزار و ۴۲۰ میلیارد ریال است که این رقم معادل ۶/۱ درصد تولید ناخالص داخلی است. آمارهای دیگر این بانک نشان می دهد مرگ و میر ناشی از آلودگی هوای شهر در تهران، سالانه ۱۰۰ میلیارد ریال یعنی ۵۷ درصد از تولید ناخالص ملی به اقتصاد ایران خسارت وارد می کند.

همچنین خسارت ناشی از ابتلای افراد به بیماری های مرتبط با آلودگی هوا، هر ساله معادل ۲ هزار و ۱۰۰ میلیارد ریال و خسارت مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا هزار و ۶۰۰ میلیارد ریال برآورد شده است.

آلودگی هوا، افزون بر بروز تبعات منفی در حوزه اقتصادی، ضریب سلامت و بهداشت شهروندان را شدیدا در معرض خطر جدی قرار می دهد. سالانه در حدود ۴۰ هزار شهروند تهرانی به دلیل مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا که چهاربرابر بیشتر از نرخ مرگ و میر ناشی از بیماری ایدز است می میرند.

همچنین این رقم ۶/۲ برابر نرخ ناشی از سرطان خون و ۵/۱ برابر تلفات ناشی از تصادفات رانندگی برآورد شده است. هر تهرانی روزانه به طور متوسط ۶۰۰ گرم از انواع آلاینده را استنشاق می کند. این در حالی است که به دلیل بالابودن میزان هیدورکربن های حلقوی در هوا، میزان بیماری سرطان در تهران هم افزایش یافته و شهروندان در معرض ابتلا به بیماری مرگبار قرار گرفته اند.

بر اساس آمار سال گذشته بانک جهانی که مورد تأئید سازمان محیط زیست نیز قرار گرفته است ایرانی ها روزانه 22 میلیون دلار خسارت ناشی از آلودگی هوا را متقبل می شوند که رقم سالانه 8 میلیارد دلار را می رساند.

بر اساس آماری که سال گذشته خبرگزاری ایسنا منتشر کرد ؛ نشانه هاي بيماري ناشي از آلودگي هواي شهري520 ميليون دلار معادل 4100 ميليارد ريال و 46/0 درصد از توليد ناخالص داخلي در سال است. بيماري هاي ناشي از آلودگي هواي شهري نيز سالانه 260 ميليون دلار معادل 2100 ميليارد ريال و 032/0 درصد از توليد ناخالص ملي به اقتصاد ايران خسارت وارد مي كند.

از سوي ديگر، هزينه آموزش در اين زمينه، 25 ميليون دلار معادل 200 ميليارد ريال و 02/0 درصد از توليد ناخالص داخلي و خسارات ناشي از آلودگي هواي شهري به مراكز تفريحي 50 ميليون دلار معادل 390 ميليارد ريال و40/0 درصد توليد ناخالص است.

همچنين پيش بيني مي شود خسارت سالانه آلودگي هوا در ايران تا سال 2016 ميلادي، حدود 16 ميليارد دلار خواهد شد.

ترکیبات آلاینده ناشی از سوخت خودرو مانند بنزن و فرمالدیید سمی‏اند و اثر سرطان‏زایی‏شان شناخته شده است می‏توانند به‌طور مستقیم بلعیده شوند یا به وسیله ذرات کوچک گرد و غبار به وارد ریه‏ها شوندوبر روی اندام هایی چون مغز، ریه ، قلب و عروق ، شکم ، دهان، حلق و بینی اثر سوء بگذارد.

مغز: ذرات آلاینده و ترکیبات زیان‏آور هوای آلوده که از طریق تنفس‌، بلع یا پوست جذب بدن می‏شوند، از طریق جریان خون به مغز رسیده و سبب بروز التهاب‌های بیماری‎زا می‌شوند. بررسی‏ها نشان داده است تماس بیش از حد با آلاینده‌های ترافیکی هوا سبب افزایش ناتوانی‌هایی ذهنی می‌شود و افراد با افزایش سن بیشتر در معرض ابتلا به آلزایمر قرار می‌گیرند. به گفته محققان آلمانی، مشکلات حافظه‌ای زودهنگام در زنانی که حداقل مدت ۲۰ سال در نزدیکی خیابان‏های شلوغ و پرتردد زندگی کرده‌اند، بیشتر مشاهده می‌شود و آنها در انجام آزمون‎های ذهنی بازده بسیار نامطلوب‏تری دارند.

سرب، از آلاینده ‏هایی است که در اثر سوخت خودرو ایجاد می‏شود. مسمومیت با سرب توانایی ذهنی را کاهش می‏‏دهد و به سیستم عصبی و سایر اندام‌ها آسیب می‏رساند. سرب در بدن تجمع پیدا می‏کند به همین دلیل حتی مقادیر کم بلع یا استنشاق سرب خطرناک است.

منوکسیدکربن که یکی دیگر از مواد زیان‏آور هوای آلوده است نیز می‏تواند موجب سردرد، کاهش هوشیاری، مشکلات دایمی سیستم اعصاب مرکزی و حتی مرگ شود.

ریه:تماس با سطوح بالای آلودگی هوا با بیماری‏های ریوی، سرطان ریه و مرگ زودرس ارتباط دارد. پژوهشگران هلندی با بررسی ۶۳۲ کودک ۷ تا ۱۱ ساله دریافتند ناراحتی‏های تنفسی در کودکان با افزایش آلودگی هوا تشدید می‏شود. تماس با ذرات معلق شامل ذرات ریز میکروسکوپی و قطرات بسیار کوچک مایعات که به دلیل اندازه کوچک‏شان در بینی و قسمت فوقانی دستگاه تنفس ته‌نشین نمی‏شوند و در سیستم دفاعی طبیعی بدن به دام نمی‏افتند، می‏تواند سبب خس‌خس و تنگی نفس و علایم مشابه در افراد مبتلا به آسم یا افرادی که سیستم تنفسی حساسی دارند، شود.

ازن که از ترکیب گازهای هیدروکربنه با دی‌اکسید نیتروژن در حضور نور خورشید ساخته می‏شود، یکی از آلاینده‏های هواست که ممکن است در سیستم تنفسی و مسیرهای هوایی تغییرات خطرناکی ایجاد کند و سبب کاهش ظرفیت ریه، سرفه، درد و خس‌خس سینه شود. ازن موجب افزایش آلرژی و آسم در کودکان می‏شود و حتی افراد سالم هم به تماس با این ماده حساس‏اند.

استنشاق دی اکسید گوگرد که در اثر سوخت حاوی گوگرد ایجاد می‏شود، راه‏های هوایی را ملتهب می‏کند و در کودکان و افراد مبتلا به آسم ایجاد مشکل می‏کند.

‏تماس با ترکیبات نیتروژن که در اثر سوخت بنزین ایجاد می‏شوند، موجب درد قفسه سینه، اشکال در تنفس و افزایش احتمال عفونت ریه می‏شود.

قلب و عروق :آلودگی هوا بر سیستم عروقی و گردش خون تاثیر نامطلوبی دارد، به‌طوری که در انگلستان از هر ۵۰ حمله قلبی یکی با آلودگی هوا ارتباط دارد. طبق اعلام انجمن قلب آمریکا آلودگی هوا موجب غلیظ شدن خون و بالا رفتن احتمال تشکیل لخته، آسیب به سرخرگ‏ها، تصلب شرائین و ایجاد رسوب چربی در دیوراه رگ‏ها می‏شود. بررسی‏ها نشان داده است که تماس با ذراتی با قطر ۵/۲ میکرون که حاوی هیدروکربن و فلزات هستند تولید اندوتلین، پروتئینی که در تنظیم فشار خون نقش دارد را افزایش می‏دهد. این موضوع در افراد سالم مشکلی ایجاد نمی‏کند اما تحقیقات نشان داده است احتمال مرگ در اثر سکته قلبی در افراد مبتلا به تصلب شرایین که غلظت این پروتئین در خونشان بالای ۱۵۰میکروگرم در متر مکعب است، بیشتر است.

شکم:آلودگی هوا می‌تواند سبب بروز دردهای شکمی شود. به گفته محققان کانادایی دردهای شکمی، از شایع‌ترین علل مراجعه به بخش اورژانس در بیمارستان‌ها است که می‌تواند با آلودگی هوا در ارتباط باشد. محققان با بررسی‌ بیش از ۱۲۰ هزار بیمار مبتلا به دردهای شکمی و بررسی اطلاعات مرکز ملی کنترل آلودگی هوا در کانادا برای تعیین سطح تماس با ازن، دی‏اکسید نیتروژن، دی‏اکسید گوگرد، مونوکسید کربن و ذرات معلق، مشاهده کردند تعداد مراجعه بیماران به دلیل بروز این قبیل دردها به بیمارستان در روزهایی که آلودگی هوا بیشتر است، افزایش می‌یابد.

دهان و حلق و بینی:دهان، حلق و بینی مسیر اصلی عبور هوای آلوده است. بینی نقش مهمی در تصفیه آلودگی‏ها دارد. مواد آلاینده‏ای که در بینی تجمع پیدا می‏کند می‏تواند به بافت بینی، سینوس‏ها و مخاط تنفسی آسیب برساند. آسیب سلول‏ها در اثر تماس با مواد شیمیایی آلاینده سیستم ایمنی بدن را در حالت دفاعی قرار می‏دهد. این موضوع می‏تواند بدن را در برابر بیماری‏ها آسیب‏پذیر کند. به عنوان مثال، از راه‏ هوایی بینی را تحریک کرده و موجب التهاب مخاط و تولید خلط می‏شود. بینی ملتهب و دچار آبریزش نیز به مواد حساسیت‏زا مانند گرده گل‏ها حساس‏تر و در برابر ویروس‏ها و باکتری‏های عفونت‏‏زا آسیب‏پذیرتر است.

باروری و جنین :مطالعات ژنتیکی انجام شده در زمینه تغییرات کروموزومی ناشی از تماس با آلاینده‌ها نشان داده است مواجه با آلودگی هوا با کاهش شدید درصد تحریک اسپرم، کاهش شدید درصد اسپرم‌های طبیعی از نظر شکل و همچنین ساختمان غیرطبیعی کروماتین اسپرم ارتباط مستقیم دارد. این عوامل موجب ناباروری در مردان می‌شود.

تحقیقات نشان داده است که رشد طبیعی جنین به دلیل قرار گرفتن در معرض هوای آلوده کاهش می‎یابد. پژوهشگران افزایش اکسیدهای نیتروژن را از علل اصلی این مشکل می‏دانند. بررسی اطلاعات ۳۳۶ هزار نوزاد متولد شده در نیوجرسی به مدت ۴ سال و بررسی اطلاعات مربوط به آلودگی هوا در این مدت نشان داد که در فاصله ۹ کیلومتری منزل مادرانی که رشد جنین در آنها محدود بوده، سطح بالایی از آلودگی هوا وجود داشته است. این یافته‏ها نشان می‏دهد آلودگی ناشی از ترافیک وسایل نقلیه و یا زندگی در نزدیکی جاده‏های اصلی می‏تواند بر رشد جنین تاثیر نامطلوب بگذارد. تحقیقات قبلی نیز نشان داده بود که آلودگی هوا فعالیت سلولی جنین را کاهش می‏دهد و یا به اختلال در رسیدن مواد غذایی و اکسیژن به آن منجر می‎شود. همچنین مقدار بالای آلودگی هوا با افزایش آمار سقط جنین نیز ارتباط دارد.

طبق مطالعات انجام شده در دنيا مشخص شده است كه اگر آلاينده ذرات معلق از ميزان 2/73 به 100 كيلوگرم در متر مكعب در سال افزايش يابد افزايش نرخ مرگ و مير به ميزان 88/10 درصد افزايش خواهد يافت.

چاره چیست؟
تا صحبت از آلودگی هوا می شود نگاه همه متوجه خودروسازی می شودکه بدون در نظر گرفتن ظرفیت های موجود همچنان ادامه دارد.درست است که بر اساس قوانین اقتصادی عرضه و تقاضا به دلیل وجود تقاضا باید تولید و عرضه ادامه داشته باشد اما متولیان بهتراست برای متعادل کردن طرفین این قانون که عرضه کنندگان یا تولید کنندگان و متقاضی یا مصرف کننده می باشد اقداماتی را انجام دهند و یابه طور عام در بین این دو قشر فرهنگ سازی صورت گیرد.

ترویج و اگاهی رسانی به مردم در زمینه آثار و عواقب ناشی از آلودگی هوا و نشان دادن راه های جایگزین کردن استفاده از خودروی شخصی مانند استفاده از وسائل حمل ونقل عمومی ، دوچرخه و احتراز از سفرهای درون شهری غیر ضروری و استفاده از امکانات الکترونیکی بانکی و حتی دیگر امور اداری و کنترل و معاینه فنی خودرومی تواند از این دست باشد که متقابلا سیاست گذاری های متولیان را در زمینه گسترش حمل و نقل عمومی و دیگرامکانات را می طلبد.

از دیگر سوی محدودیت های استانداردی برای تولیدکنندگان خودرو برای بهبود محصولات خود از نظر تولید آلاینده ها نیز از سیاست های طرف دیگر این ترازوی عرضه و تقاضاست.

البته اقدامات قابل تقدیری در این زمینه مانند از رده خارج کردن مینی بوس ها ، اتومبیل ها و موتورسیکلت های فرسوده و موتورهای سیکلت 4 زمانه که چندین برابر یک خودروی فرسوده آلودگی تولید می کنند نیز انجام پذیرفته است.

اما همه مشکلات به آلاینده های متحرک یا خودروها محدود نمی شود . آلاینده های ثابت مثل صنايع بزرگ، كارخانه هاي پتروشيمي و پالايشگاه ها هم سهم بسزايي در به وجود آمدن اين مشكل دارند. با پایش مداوم آلاینده ها که اخیرا نیز از شرایط لازم برای تأسیس هر واحد تولیدی صنعتی است می توان میزان تولید آلودگی در این سطح را کاهش داد.

از طرفی با ایجاد بوستان ها و فضای سبز بیشتر ، توسعه فرهنگ ورزشدر بین عموم و توسعه محیط زیست شهری از دیگر اموری است جای اقدام بیشتری دارد.

اما مردم نیز که در خط مقدم این جبهه قرار دارند نقش به سزایی در زمینه کاهش اثرات آلودگی ایفاء می کنند. اول از همه باید هاطر نشان ساخت این که ما محیط زیست را از گذشتگان به ارث نبرده ایم و امانتی است که از آیندگان در دست ماست ؛ یک شعار نیست واقعیتی استه که چون تولد کودک ما حقیقت دارد اولین هدیه ای که به او می دهیم مکان زندگی و هوای سالمی است که در آن صورت او می تواند در مراحل مختلف زندگی بدون مشکلاتی که در این نوشتار آمد به فعالیت خود ادامه دهد. عدم استفاده از دخانیات باعث می شود اطرافیان و خانواده از مضرات دخانیات که متوجه آنهاست و از مضرات خود استعمال کننده بیشتر است در امان بمانند.

در آخر حفظ محیط زیست فعلی که نه هزینه ای برای ما دارد که توجه بیشتری را می طلبد وظیفه تک تک مردم است تا بتوانیم این امانت را به درستی به فرزندان خود تحویل دهیم.
*نقل کل یا بخشی از مقاله با ذکر منبع مجاز است

منابع:
• مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران.
• ماهنامه نفت پارس ، سال هفتم شماره 82 ، خرداد 1389.
• روزنامه جهان اقتصاد چهارشنبه 30 دی 1388.
• روزنامه جام جم شماره 2676 ، مورخ 12/7/88، صفحه 17 اجتماعی.
• روزنامه ایران شماره 3846 مورخ 6/11/88 ،صفحه 4 اجتماعي.
• پرتال سازمانی و اطلاع رسانی فرمانداری تهران.
*WWW.weather.ir
*WWW.Hamshahrionline.ir
WWW.Ilna.Ir*
WWW.Isna.ir*
WWW.Aftab.ir*
WWW.fars.ir*
*WWW.Eghtesadna.com
WWW.Iran-eng.com*
*WWW.JameJamonline.ir

*مهندس رامین امینی زارع، کارشناس ارشد مهندسی منابع طبیعی از دانشگاه تهران