چشم مادرم را هم پيوند زدم

ما براي اين گفت‌وگو به بانك رفتيم اما نه يك بانك معمولي كه در آن بسته‌هاي اسكناس روي هم چيده شده باشند، بانكي پر از چشم؛ چشم‌هايي كه صاحبان‌شان به دنيا خداحافظ گفته بودند، اما حتي پس از مرگ هم، نابينايي همنوعان‌شان را طاقت نياورده بودند و چشم‌هايشان را هديه داده بودند تا ثابت كنند، سفر بي بازگشت‌شان از دنياي مادي، مانعي براي توقف نيكويي‌شان در آن نمي‌شود. چگونگي فعاليت بانك چشم و شرايط اهداي قرنيه، دليل گفت‌وگوي ما با دكتر محمدعلي جوادي، چشم پزشك متخصص پيوند قرنيه و مديرعامل بانك چشم است كه در اين گفت‌وگو چند بار تاكيد كرد فرهنگسازي در زمينه اهداي عضو باعث شده است آمار اهداي چشم در كشورمان در سطحي رضايت‌بخش قرار بگيرد. مدير گروه چشم پزشكي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي مي‌گويد: بر خلاف اعضاي پيوندي ديگر، فرد براي اهداي قرنيه لزوما نبايد دچار مرگ مغزي شده باشد و هر جسدي در شرايط مناسب تا 24 ساعت قابليت برداشت قرنيه را دارد.

بانك هميشه مرا ياد پس‌انداز مي‌اندازد، شما در اين بانك، چشم پس‌انداز مي‌كنيد؟

مي‌شود اين طور هم تعبير كرد البته ما گاوصندوق نداريم اما پس انداز داريم، پس‌اندازمان بخش‌هايي از چشم است. يكي از دلايل مهم نابينايي، به‌ويژه در كشورهاي در حال توسعه، كدورت قرنيه است كه راه درمان آن پيوند قرنيه است. اين نوع پيوند، يكي از موفق‌ترين انواع پيوند عضو در دنياست. براي پيوند قرنيه، بايد منبعي وجود داشته باشد كه پزشكان بتوانند قرنيه مورد نياز را از آن تهيه كنند،‌ اين منبع بانك چشم است. البته ما اينجا فقط قرنيه نداريم و از برخي بخش‌هاي ديگر چشم هم استفاده مي‌كنيم.

بانك از چه زماني راه‌اندازي شد؟

نخستين پيوند قرنيه در ايران سال 1314 توسط پورفسور شمس، انجام شد و پس از آن هم، جراحان به شكل پراكنده در برخي بيمارستان‌هاي ايران آن را انجام دادند. در سال 1365 اعزام بيماران به خارج از كشور براي پيوند قرنيه متوقف شد چرا كه اعزام آنها، هزينه بر بود و تبعات فرهنگي نيز داشت. علاوه بر اين، ممكن بود قرنيه‌اي كه در كشورهاي ديگر به بيماران داده مي‌شود، از كيفيت مناسبي برخوردار نباشد. در سال 1367 با كمك ديدگاه استنباطي از ولايت‌وفقيه، فتواي امام، همكاري گروهي از پزشكان و وزارت بهداشت بانك چشم راه‌اندازي شد.

شايع‌ترين دليل پيوند قرنيه چيست؟

معمولا قوز قرنيه اصلي‌ترين دليل پيوند محسوب مي‌شود و نشانه‌اش تاري ديد است.

بانك چشم با بودجه دولتي اداره مي‌شود؟

اين بانك، ‌موسسه‌اي غيردولتي و غيرانتفاعي است. بودجه دولتي ندارد و از محل درآمدهاي حاصل از توزيع قرنيه در كشور، مخارجش را تامين مي‌كند.

مثل بقيه اعضاي پيوندي، قرنيه هم از متوفيان مرگ مغزي تامين مي‌شود؟

اتفاقا پيوند قرنيه، با پيوند ساير اعضا تفاوت دارد، اولا، قرنيه پيوندي هميشه از جسد برداشته مي‌شود چون نمي‌توانيم فرد زنده را كور كنيم، در حالي كه در برخي از انواع پيوند مثل پيوند كليه، ممكن است اهدا كننده زنده باشد. ثانيا، پيوند قرنيه وابسته به مرگ مغزي نيست. يعني لزوما نبايد اهداكننده دچار مرگ مغزي شده باشد.

قرنيه تا چند ساعت پس از مرگ قابل استفاده است؟

قرنيه رگ خوني ندارد و تا مدت‌ها زنده مي‌ماند، تقريبا تا 24 ساعت پس از فوت. البته اين زمان تا حدود زيادي بستگي به شرايط نگهداري از جسد دارد.

گفتيد ضريب موفقيت پيوند قرنيه بالاست، در كشورما درصدي در اين زمينه وجود دارد؟

ضريب موفقيت اين جراحي در ايران، تقريبا 97 درصد است.

اهدا كننده و گيرنده قرنيه چه شرايطي بايد داشته باشند؟

چشم اهداكننده نبايد ملتهب باشد، علت مرگش هم بايد كاملا مشخص شود، يعني اگر اهداكننده به دليل نامعلومي فوت كرده باشد نمي‌توانيم قرنيه‌اش را استفاده كنيم. قرنيه‌هاي افرادي كه پيشتر جراحي چشم شده‌اند يا دچار اعتياد، مسموميت، بيماري‌هاي واگيردار و بخصوص عفوني مثل ايدز، هپاتيت B و C يا برخي بيماري‌هاي عصبي بوده‌اند، براي ما كاربرد ندارند. از قرنيه مبتلايان به سرطان، مننژيت و بيماري‌هاي ويروسي مغزي هم استفاده نمي‌كنيم و اما مهم‌ترين ويژگي گيرنده اين است كه علت كاهش ديدش صرفا مشكل در قرنيه باشد.

سن اهدا كننده هم اهميت دارد؟

قرنيه كمتر از 2 ساله‌ها قابل استفاده نيست اما كهولت اهدا كننده چندان اهميتي ندارد.

كساني كه ضعف چشم دارند هم مي‌توانند چشم‌شان را اهدا كنند؟

بله، با وجود ضعف چشم هم اين عمل امكان‌پذير است.

پس از اهداي چشم، چه مراحلي تا پيوند طي مي‌شود؟

يك پزشك، علت دقيق مرگ را اعلام مي‌كند، بعد خون جسد براي تشخيص بيماري‌هايي مانند ايدز، انواع هپاتيت‌ها، اعتياد و سيفليس مورد مطالعه قرار مي‌گيرد و پس از آن برخي اجزاي چشم كه قابل استفاده باشند مثل قرنيه از چشم جدا مي‌شوند، كيفيت سنجي مي‌شوند و از آنها در شرايط خاص نگهداري مي‌شود تا براي پيوند ارسال شوند.

با توجه به اين توضيح، قرنيه‌هاي جدا شده از نظر كيفي با هم متفاوتند؟

قرنيه‌ها بر اساس كيفيت و بخصوص شفافيت، به گروه‌هاي عالي، خوب و متوسط تقسيم مي‌شوند.

اين كه به بيماري، قرنيه عالي يا متوسط پيوند زده شود، به ميزان هزينه‌اي كه براي جراحي مي‌پردازد بستگي دارد؟

به هيچ وجه با اين موضوع مرتبط نيست. كيفيت قرنيه، بستگي به نوع جراحي بيمار دارد. ما قرنيه‌هاي عالي را به بيماراني اختصاص مي‌دهيم كه قرار است پيوند قرنيه نفوذي يا كامل روي چشم آنها انجام شود يعني قرنيه با تمام ضخامت برداشته و جايگزين شود، اما براي بيماراني كه قرار است پيوندهاي لايه‌اي براي شان انجام شود، يعني فقط بخشي از قرنيه‌شان تعويض شود، از انواع ديگر قرنيه استفاده مي‌كنيم.

بانك به طور متوسط چند قرنيه در روز توزيع مي‌كند؟

روزانه حدود 30 ـ 25 قرنيه پيوندي را به مراكز پزشكي ارسال مي‌كنيم. هميشه چيزي حدود همين مقدار هم، قرنيه ذخيره داريم تا در موارد اورژانسي از آن استفاده كنيم. در سال 1367، هر ماه كمتر از 200 قرنيه براي پيوند داشتيم كه اصلا كافي نبود. اما به واسطه فرهنگسازي و تصويب قانون مرگ مغزي، شمار قرنيه‌هاي اهدايي افزايش پيدا كرده است.

منظورتان از موارد اورژانسي چيست؟

پزشكاني كه توان انجام پيوند قرنيه را دارند، دوره تكميلي تخصصي آن را هم طي كرده‌اند و گواهي مربوط به آن را هم از بانك چشم دريافت كرده‌اند وقتي بر اساس نتيجه معاينات نتيجه مي‌گيرند بيمار نياز به پيوند دارد با بانك چشم تماس مي‌گيرند و ما فرآيند ارسال قرنيه را آغاز مي‌كنيم اما گاهي وقت‌ها، يك حادثه، ناگهان منجر به پاره شدن قرنيه مي‌شود و بايد بلافاصله اقدام كرد. در اين شرايط پيوند يك عمل از پيش تعيين شده نيست.

براي برداشتن قرنيه هم بيمار بايد پيش از مرگ رضايتش را اعلام كرده باشد؟

يا بيمار رضايتش را اعلام كرده است يا بستگانش پس از مرگش رضايت مي‌دهند كه قرنيه اش را اهدا كنند.

مردم چه طور پيش از مرگ مي‌توانند رضايت شان را اعلام مي‌كنند؟

در سايت اينترنتي بانك چشم، فرمي هست كه اگر آن را پر كنند در صورت فوت مي‌توانيم از قرنيه شان استفاده كنيم.

به كساني كه كليه اهدا مي‌كنند، معمولا هديه‌اي چند ميليون توماني اهدا مي‌شود، آيا شما هم به اهدا كنندگان قرنيه پولي پرداخت مي‌كنيد؟

نه ما هديه‌اي به آنها نمي‌دهيم. اما آمار اهدا در سطح مطلوبي است. ما هر سال حدود 6 هزار قرنيه اهدايي داريم.

هنوز هم تعداد زيادي از خانواده‌هاي متوفيان حاضر نيستند قرنيه بيمارشان را اهدا كنند، فكر مي‌كنيد دليلش چيست؟

مردم معمولا قلب، كليه و ديگر اعضاي بيمارشان را اهدا مي‌كنند چون معتقدند برداشتن اين اعضا، تاثيري در شكل ظاهري متوفي‌شان ندارد اما نگرانند كه برداشتن چشم در ظاهر جسد مشكلي ايجاد كند، يعني جاي چشم تبديل به حفره‌اي خالي و ترسناك شود، در حالي كه ما جاي چشم متوفي را با پروتز پر مي‌كنيم و از آنجا كه چشم‌هاي جسد بسته است، در ظاهرش هيچ تغييري ايجاد نمي‌شود.

با اين همه، راضي كردن دل كسي براي اين كه چشم يكي از اعضاي خانواده‌اش را اهدا كند دشوار است، شما اگر در چنين شرايطي قرار بگيريد حاضريد...؟

من چشم مادرم را هم پس از فوت‌شان پيوند زدم، يكي از چشم‌هاي ايشان جراحي شده بود و نمي‌شد آن را پيوند زد، اما چشم ديگرشان قابل استفاده بود.

خبر داريد قرنيه‌شان را به چشم چه كسي پيوند زديد؟

خانمي در يكي از استان‌هاي شمالي بودند. دقيقا نمي‌شناسم‌‌شان.

بانك چشم، خانواده اهدا كننده را با فرد گيرنده آشنا مي‌كند؟

اوايل اين كار را مي‌كرديم، اما بعدها تصميم گرفتيم به دليل برخي مشكلات آنها را با هم آشنا نكنيم.

آيا تا به حال از كشورهاي ديگر قرنيه پيوندي درخواست كرده‌ايد؟

خوشبختانه تاكنون حتي يك مورد قرنيه از كشورهاي ديگر دريافت نكرده‌ايم و صرفا از قرنيه‌هاي كشور خودمان استفاده كرده‌ايم.

كشورهاي ديگر دنيا از نظر بانك چشم چه وضعيتي دارند؟

پاكستان، افغانستان، مصر، عراق، آذربايجان و تركمنستان بانك چشم ندارند اما در آمريكا و اروپا بانك چشم وجود دارد. هند هم بانك چشم دارد اما اين بانك چندان فعال نيست. بانك‌هاي اردن، سوريه و برخي ديگر از كشورهاي عربي هم كاملا غير فعال هستند.

چرا بانك چشم در برخي از كشورهاي عربي غيرفعال است؟

آنها به دليل برخي باورهاي خاص فرهنگي تمايلي به استفاده از قرنيه اجسادشان ندارند و اگر بخواهند پيوند قرنيه انجام بدهند، بايد از كشورهاي ديگرقرنيه بخرند.

معمولا قرنيه در دنيا با چه قيمتي خريد و فروش مي‌شود؟

قيمت قرنيه حدود 2200 تا 3000 دلار است.

هزينه‌اي كه بانك چشم كشور خودمان، براي جداسازي و فرآوري و ارسال قرنيه مي‌گيرد، چقدر است؟

اين هزينه بسيار اندك است، حدود 600 دلار.

بانك چشم ايران، اجزاي چشم را به خارج از كشور هم صادر مي‌كند؟

خير ما صادرات نداريم.

اما با توجه به اين كه برخي كشورهاي عربي با كمبود قرنيه مواجه هستند، آيا صدور قرنيه به خارج از كشور، يكي از اهداف كشورمان در سال‌هاي آينده است؟

در صورتي كه نيازهاي داخلي كاملا برطرف شوند، ممكن است در آينده چنين هدفي را دنبال كنيم.

آيا تجهيز كشورمان به بانك چشم، يكي از مظاهر توسعه يافتگي علمي در دانش چشم پزشكي محسوب مي‌شود؟

اين توسعه يافتگي محض است. هم اكنون عمل پيوند قرنيه در بيش از 130 مركز چشم پزشكي دانشگاهي، درماني و خصوصي در كشورمان انجام مي‌شود و بيش از 40 هزار پيوند قرنيه از زمان نخستين پيوند، دركشورمان انجام شده است.

قبول دارم هزينه‌اي كه بانك چشم براي تامين قرنيه مورد نياز بيماران مي‌گيرد ناچيز است، آيا به طور كلي قبول داريد كه خدمات چشم پزشكي در كشورمان نسبتا گران هستند؟

نسبت به خدمات ديگر پزشكي، فكر نمي‌كنم هزينه‌هاي چشم پزشكي گران باشند. تربيت چشم پزشك در كشورمان زياد است و طبيعتا هر چشم پزشكي بايد در آمد لازم براي گذران زندگي‌اش را داشته باشد اما، اين درآمد نبايد صرفا از راه جراحي تامين شود. اگر وزارت بهداشت در نرخ ويزيت‌ها تجديد نظر كند، مسلما چشم پزشكان تمايل نخواهند داشت از طريق جراحي‌هاي غيرلازم، درآمدزايي كنند. اين نوع جراحي‌ها هم سرمايه بيماران را هدر مي‌دهند و هم نياز به تجهيزات پزشكي فراواني دارند.

اما افزايش ويزيت، فشاري مضاعف بر بيماران خواهد بود.

اين فشار را مردم نبايد تحمل كنند، افزايش تعرفه‌ها را بيمه بايد متقبل شود اما سازمان‌هاي بيمه‌گر هم در اين حوزه ضرر نخواهند كرد چون، وقتي تعرفه‌ها افزايش پيدا كنند و تمايل پزشكان به جراحي كمتر شود، بيمه‌ها هزينه كمتري براي جراحي‌ها مي‌پردازند و از محل همين پس‌انداز قادرند تعرفه ويزيت پزشكان را تامين كنند.

شما در ابتداي گفت‌وگو گفتيد قوز قرنيه، اصلي‌ترين دليل پيوند آن است، آيا اين بيماري اصلي‌ترين دليل مراجعه مردم به چشم پزشك ا‌ست؟

خير، مردم ايران معمولا به دليل بيماري‌هاي تحريكي و عفوني چشم، آب مرواريد، اختلال ديد به علت عيوب انكسار، آب سياه، التهاب لبه پلك، تراخم و عوارض افزايش سن به چشم پزشك‌ مراجعه مي‌كنند اما جراحي پيوند قرنيه معمولا با هدف بهبود بخشيدن به ديد بيمار يا با هدف درماني به منظور حذف عامل بيماري و در برخي موارد با هدف زيبايي به منظور ارتقاي كيفيت ظاهري چشم انجام مي‌شود.

برخي از بيماري‌ها مانند آنهايي كه با ستون فقرات و اسكلت انسان در ارتباطند، تا حدودي ريشه در عادت‌هاي ايراني‌ها دارند، مثلا مشكلات زانو گاهي به دليل شكل دستشويي‌ها يا نوع نشستن ايراني‌ها سر سفره است، بيماري‌هاي چشمي مردم هم با عادت‌هاي‌شان ارتباط دارد؟

وقتي سطح آگاهي‌هاي مردم بالاتر مي‌رود مسلما برخي بيماري‌ها ريشه كن مي‌شود، مثلا وقتي مردم متوجه شدند آب آلوده باعث بيماري تراخم مي‌شود از آن استفاده نمي‌كنند و دقيقا به همين دليل بيماري تراخم در جامعه ما در حال ريشه كن شدن است، اگر مردم بدانند ماليدن چشم قوز قرنيه را بدتر مي‌كند، اگر بدانند مبتلايان به ديابت بايد هر هفته به چشم پزشك مراجعه كنند، اگر بدانند در صورت داشتن زمينه بيماري‌هاي چشمي در فاميل، پس از 40 سالگي بايد مرتبا به چشم پزشكان سر بزنند، اگر بدانند بايد فشار چشم‌شان را كنترل كنند و اگر بدانند براي تشخيص زودهنگام تنبلي چشم، فرزندان‌شان بايد معاينه شوند، آمار بيماري‌ها و مشكلات چشمي كاهش پيدا مي‌كند.