یکی از مسایل عمده جمعیتی عموماً در کشورهای جهان مسئله سالخوردگی جمعیت و پیامدهای ناشی از آن است. در حال حاضر کشور ما نیز مرحله انتقال ساختار سنی جمعیت از جوانی به سالخوردگی را تجربه می‌کند.
با اینکه جمعیت سالمند سهم کمی از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است اما فزونی سرعت رشد جمعیت سالمند در مقایسه با رشد جمعیت کل کشور و پیش بینی افزایش تعداد و سهم سالخوردگان )جمعیت 60 سال و بالاتر) در سال‌های آتی لزوم برنامه ریزی آینده نگر برای کنترل مسایل مربوط به این گروه از جمعیت را مورد تاکید قرار می‌دهد.
اگر افزایش جمعیت سالمندی در کشورهای پیشرفته طی 100 تا 200سال اتفاق افتاده است، در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران این سیر در طی 30تا40 سال رخ می‌دهد.
بنابراین اگر یک کشور اروپایی که هفت درصد سالمند دارد طی 20سال به رقم 14 درصد برسد، ایران با امکانات محدود خود تنها 25سال فرصت دارد که پذیرای جمعیت 2تا3برابری سالمندان باشد.
یکی از راهکارهایی که برای مقابله با این بحران مطرح شده اجرای گسترده طرح توانمندسازی سالمندان در شبکه شهری و روستایی است که به منظور آموزش شیوه زندگی سالم در تمامی ابعاد و سازگاری سالمند با دوران سالمندی و نهایتاً دستیابی سالمند به یک زندگی سالم و موفق تدوین و ارایه شده است.
مهمترین راهکارهای این طرح نیز عبارت است از:
1. آموزش عمومی و تخصصی سالمند و خانواده درخصوص نیازها و مسائل دوران سالمندی با بهره گیری از ابزارهای مختلف آموزش
2. ارائه خدمات توانبخشی به سالمندان
3. ارائه خدمات حمایتی به سالمندان
4. ارائه خدمات فرهنگی، هنری و ورزشی به سالمندان
5. ارائه خدمات اوقات فراغت و گردشگری به سالمندان
در اجرای این برنامه نیز می‌توان از پتانسیل‌های NGOها، مؤسسات خیریه امورسالمندان، مراکز روزانه سالمندان، کلینیک‌های مشاوره توانبخشی و ستاد توانبخشی مبتنی برجامعه ( CBR) بهره گرفت.
اما سوال اینجاست در شرایطی که حتی یک بیمارستان تخصصی سالمندان در کشور نداریم و با امکانات موجود چند درصد از جامعه سالمندان می‌توانند از این خدمات بهرمند شوند.
مدیر کل دفتر امور توانبخشی روزانه و توانپزشکی سازمان بهزیستی اردیبهشت ماه سال 92 در جمع خبرنگاران گفت: 90 مرکز نگهداری سالمندان به شکل روزانه از سال گذشته تاکنون در کشور تاسیس شده است.
وی با بیان اینکه در حال حاضر 542 مرکز روزانه در کشور ، به مجموعه گروه‌های هدف بهزیستی خدمات ارایه می‌دهند اظهار داشت: مراکز روزانه سالمندان یک نوع مکان تفریحی و فرهنگی است که با هدف ارتقای سطح سلامت جسمی و روحی سالمندان طراحی شده است و سالمندان از صبح تا عصر در این مراکز حضور می‌یابند و فعالیت‌های مختلفی را در زمینه‌های فرهنگی و هنری تجربه می‌کنند.
توجه سازمان بهزیستی به تاسیس خانه‌های سالمندان روزانه درخور قدردانی است ولی آیا فقط ارایه فعالیت‌های فرهنگی و هنری برای سالمندان کافی است.
بهتر بود تمامی مراکز ارایه خدمات روزانه سالمندان بتوانند مجموعه کاملی از خدمات مورد نیاز سالمندان شامل خدمات درمانی، توانبخشی، آموزشی و رفاهی و فرهنگی/اجتماعی را به صورت یک بسته کامل خدماتی به سالمندان و خانواده‌هایشان ارایه دهند که این خواسته هم فقط با تعامل بهتر ارگان‌های عضو شورای ملی سالمندان محقق می‌شود.
البته نمونه‌ای از این مراکز روزانه سالمندان که مطابق استاندارهای جهانی فعالیت می‌کنند در کشور وجود دارد ولی به تعداد محدود، که امکان دسترسی آن برای عموم جامعه وجود ندارد و از طرفی اصولا جامعه از وجود چنین امکاناتی برای سالمندان بی خبر است.
این مراکز به شکل مهد سالمند و به صورت کاملا خصوصی و بدون حمایت مالی از طرف هیچ بیمه‌ای فعالیت می‌کنند، که این مورد هم امکان دسترسی همگانی به خدمات مذکور را کمتر می‌کند.
برای مثال خانه سالمندان هنرمند به نام استاد عزت‌ا... انتظامی که در روز جهانی سالمند افتتاح شد با همکاری جهاد دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، سازمان بهزیستی و خانه هنرمندان، خدمات روزانه سالمندی را به صورت یک بسته کامل خدماتی و تا حد ممکن متناسب با استانداردهای روز دنیا ارایه می‌دهد.
دکتر نظری منش معاون پژوهشی جهاد دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به اینکه امروز جامعه ما به سویی می‌رود که دریافت بسته‌های جامع خدمات تخصصی برای جامعه هدف خاص مثل کودکان، زنان و یا سالمندان بیش از پیش مورد توجه و تقاضا قرار گرفته است گفت: رشد روزافزون جمعیت خاکستری به ویژه سالمندان فرهیخته با سطح علمی بالا، احداث فضاهایی با استاندارد و مبلمان شهری خاص مثل شهرک سالمندی را به عنوان مکانی برای ارایه بسته خدمات تخصصی طب سالمندی برای سالمند و خانواده وی و همچنین بسترسازی و فرهنگسازی "حفظ سالمند در جامعه و نه جدای از جامعه"، را ضروری تر می‌کند.
وی خانه سالمندان هنرمند را به عنوان پایلوت طرح ملی شهرک سالمندی که با حمایت جهاددانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در دست اجرا است معرفی کرد و در تشریح خدمات این مرکز گفت: در پایلوت این طرح تلاش شده تا ضمن راه اندازی گروه‌های پژوهشی تخصصی طب سالمندی، بخش اعظم فرایندها شبیه سازی شود و خدمات مورد نیاز سالمند و خانواده از جمله آموزش برنامه‌های خودمراقبتی، خدمات توانبخشی شامل فیزیوتراپی کاردرمانی و مشاوره‌های تخصصی و خدمات روزانه و بلند مدت، خدمات در منزل (home care) و خدمات ویژه دوران نقاهت (post acute care) در این محل برای سالمندان ارایه شود.
دکتر آزادخانی رئیس جهاد دانشگاهی نیز با بیان اینکه برنامه مالی این طرح در حال حاضر به گونه‌ای است که بتواند ضمن درآمد زایی و استفاده از حمایت‌های مالی مختلف، هزینه‌های پایلوت طرح را تامین کند اظهارداشت : این طرح در آینده می‌تواند همانند سایر کشورها علاوه بر تاثیرگذاری بر بهبود کیفیت زندگی سالمندان کشور، به عنوان یک صنعت بزرگ درآمد زا در کشور نیز مطرح شود. اما در حال حاضر تمام تلاش ما این است که این طرح به عنوان پایلوت و به عنوان یک طرح پژوهشی با تدوین و حفظ استانداردهای خدمات طب سالمندی و بدون نگاه درآمدزایی بتواند هزینه‌های جاری خود را تامین کند. چراکه اجرای این گونه خدمات در جامعه بهتر است تحت نظر اساتید دانشگاه‌ها و به صورت علمی و با درنظر گرفتن استانداردهای جهانی پایه گذاری شود تا قبل از اینکه طرح صرفا به صورت طرح درآمد زا از سوی سرمایه گذران بخش خصوصی عملیاتی شود، ابتدا بر مبنای ساختار پژوهشی، سیاستگذاری شده و استاندادسازی های مربوطه صورت گرفته و در مرحله بعد وارد بحث واگذاری، تجاری سازی و سرمایه گذاری‌های اقتصادی شود چرا که درآمدزایی و اشتغالزایی طرح جزو اولویت‌های بعدی در چشم انداز آتی این طرح ملی است .
برای اینکه طرح خانه سالمندان روزانه به عنوان یکی از راهکارهای مفید در توانمندسازی سالمندان، به طور همه گیر در جامعه اجرا و در مورد آن فرهنگسازی شود باید نهادهای پوشش دهنده خدمات سالمندی از جمله وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام خمینی، صندوق‌های بیمه و بازنشستگی، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و نهادهای غیردولتی مرتبط با سالمندان و اعضای شورای ملی سالمند به طور هماهنگ و همسو به سیاستگذاری و ارایه خدمات بپردازند و توجه به استاندادسازی خدمات ارایه شده را با همکاری دانشگاهیان و متخصصین فن سرلوحه برنامه‌هایشان قرار دهند که به نظر می‌رسد در این مورد ما هنوز مشکل داریم و کارگروهی و هماهنگ هنوز به طور کامل در سیستم‌های اجرایی کشور انجام نمی‌شود.
البته فرهنگسازی هم به حمایت جدی اصحاب رسانه نیاز دارد، تا جامعه دریابد این شیوه که فردسالمند، بدون توجه و اخذ مراقبت و مشاوره‌های مناسب، روزها و ماه‌ها در منزل خود در انزوا رها شود، به صرف اینکه در منزل خود باشد به همان اندازه ناپسند و غیر اخلاقی است که انتقال بی دلیل سالمند به مراکز نگهداری و جدا کردن وی از خانواده برای همیشه، لذا این اشتباه مصطلح در فرهنگ عمومی در رفتار با سالمندان باید اصلاح شود. البته برنامه تغییر و اصلاح فرهنگ شیوه برخورد با سالمندان به ویژه برای نسل آینده باید در دستور کار همه ارگان‌های ذیربط قرار گرفته و برنامه ریزی شود که قطعا فرایند زمانبری است.
دکتر شفا، پزشک، کارشناس MPH و مدیر خانه سالمندان هنرمند با تایید این نکته که باید در خصوص وجود این مراکز و خدماتی که به سالمندان ارایه می‌شود اطلاع رسانی گسترده‌تری انجام شود؛ برخی دیگر از دلایل استقبال کم مردم از خدمات روزانه سالمندی به شکل مهد سالمند را عدم برخورداری از حق بیمه حتی برای متخصصان و پزشکان حوزه طب سالمندی دانست که یکی از موانع انگیزشی مهم برای سرویس دهی خدمات سالمندی برای عامه جامعه است. همچنین مناسب نبودن مبلمان شهری و ساختارهای ساختمانی و تجهیزاتی فعلی هم مورد مهم دیگری است که سبب می‌شود تردد سالمندان برای دسترسی به این مراکز روزانه را سخت تر کند.
پس مناسب سازی و پرداختن به استانداردسازی فضاها و تسهیلات حمل و نقل شهری که توسط شهرداری‌ها اجرایی می‌شود مسئله دیگری است که باید در برنامه ریزی آینده نگر این سازمان مورد توجه قرار گیرد.
در این راستا مدیر کل سلامت شهرداری تهران فرودین سال 91، از تقدیم لایحه شهر دوستدار سالمند به شورای اسلامی شهر تهران خبر داد . که این لایحه توسط اعضای شورای شهر تهران در پانصد و هفتمین جلسه این شورا، آبان ماه همان سال به تصویب رسید.
البته مهرماه سال جاری، عضو شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به مصوبه شهر دوستدار سالمند در شورای دوره سوم گفته بود: برای اینکه تردد معلولین و سالمندان را تسهیل کنیم اقدام قابل توجهی ارایه نشده و کارهایی هم که صورت گرفته بسیار محدود و تنها در برخی از خیابان‌های اصلی شهر صورت گرفته است که قطعاً نمی‌تواند پاسخگو نیاز این قشر باشد.
این نکته هم جالب توجه است که در جلسه روز سه شنبه 12 آذرماه سال مجلس شورای شهر تهران، لایحه شهر دوستدار سالمند برای چندمین بار قرائت و مجددآ با تغییراتی جزئی مورد تصویب اعضای شورای شهر قرار گرفت.
در بحث مناسب سازی و رعایت استانداردها، ژاندارک اقلیدی یکی از اساتید دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی معتقد است حضور کارشناسان توانبخشی به ویژه کاردرمانگران در کمیته شهر دوستدار سالمند در شهرداری ضرورتی است که تاکنون لحاظ نشده است و اضافه می‌کند شهرداری‌ها باید اقداماتشان را با مشورت دانشگاهیان استاندارد سازی کنند.
برای مثال در گزارشی که با عنوان مناسب سازی شهر برای نابینایان در فضای مجازی منتشر شده مواردی نامتناسب با وضعیت نابینایان در مناسب سازی شهر تهران و سایر شهرها ذکر شده که واقعا تاسف بار و در خور توجه است.
بنابراین حتی اگر شهرداری در این بازه زمانی اقدامات خوبی هم انجام داده باشد مشاهده مواردی که مناسب سازی بدون لحاظ کردن موارد کارشناسی و مشورت صاحب نظران صورت گرفته هدردادن بودجه و وقت در شهرداری محسوب می‌شود.
پس تنها راه ایجاد آمادگی برای بحران سالمندی، عزم ملی و اهتمام همه جانبه تمامی سازمان‌های مرتبط با امور سالمندان و اعضای شورای ملی سالمندان است، تا با تشکیل جلسات منسجم ، ایجاد هماهنگی بین ارگان‌های مرتبط و ارایه خدمات هم سو، بهینه و سودمند برای رویارویی با بحران سالمندی آماده شویم.
* کارشناس روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
