محصولات تراریخت؛ آری یا نه؟

ایوب آرپنائی، پژوهشگر بیوتکنولوژی در شرق نوشت:

با کشف ساختار مولکول‌های دی‌ان‌ای (DNA) در دهه ٧٠ قرن بیستم میلادی، دوره زیست‌فناوری (بیوتکنولوژی) نوین نیز پایه‌گذاری شد. در زیست‌فناوری نوین بشر با شناخت ساختار و عملکرد ژن‌ها، تکنیک‌های نوینی برای تغییر و اصلاح آنها در موجودات زنده توسعه داد. موجودات زنده به‌دست‌آمده حاصل از تغییر ساختار ژنتیکی با روش‌های مهندسی ژنتیک، به‌اصطلاح موجودات اصلاح‌شده ژنتیکی یا به‌اختصار جی‌ام‌اُ (GMO) نامیده می‌شوند.

با گسترش زیست‌فناوری و تکنیک‌های مهندسی ژنتیک، محصولات بسیار زیادی با کاربردهای پزشکی (درمانی و تشخیصی)، غذایی، صنعتی، کشاورزی و... به دست آمد. اهمیت زیست‌فناوری و جامعیت تأثیرگذاری آن به حدی است که این زمینه علمی و فناوری یکی از مهم‌ترین محورهای پیشرفت در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه محسوب می‌شود؛ به‌نحوی‌که در زمینه تحقیقات و توسعه محصولات نوین، معمولا اعتبارات مالی درخور‌توجهی در سال توسط این کشورها به زیست‌فناوری اختصاص می‌یابد. به زیست‌فناوری در ایران نیز از دهه ٦٠ هجری شمسی توجه جدی شد؛ اما به دلیل برخی از مشکلات، سرعت رشد این زمینه نوین فناوری و بهره‌برداری از پتانسیل‌های آن با‌وجود داشتن ظرفیت‌ها و رشد علمی درخورتوجه بسیاری از سوی مراکز تحقیقاتی کشور، کافی نبوده است.

قطعا آسیب‌شناسی و شناخت دلایل این مسئله باید به طور جامع در زمان و مکان مناسب بررسی شود؛ اما به طور قطع می‌توان یکی از مهم‌ترین موانع موجود بر سر راه زیست‌فناوری و بهره‌برداری مؤثر از آن در زمینه رفع مشکلات زیربنایی جامعه را برخوردهای غیرعلمی و غیرمنطقی برخی از افراد دانست که به دلایل مختلف و به شکل‌های گوناگون در برابر گسترش کاربردهای زیست‌فناوری در کشور مانع ایجاد کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین دستاویزهای به‌کار‌گرفته‌شده از سوی این افراد خطرات احتمالی ناشی از دست‌کاری ژنتیکی موجودات زنده به طور کلی و استفاده از گونه‌ها یا محصولات تراریخت به طور خاص بوده است. به‌همین‌دلیل در یکی، دو دهه گذشته با نفوذ در مراکز تصمیم‌گیری و گاهی فعالیت در مراکز علمی زیست‌فناوری و در موارد خاص حتی به عنوان مدیر برخی از این مراکز از هیچ کوششی در راستای متوقف‌کردن توسعه کشور در این زمینه نوین فناوری فروگذار نکردند. جالب آنکه بخش درخور‌‌توجهی از این افراد حتی در زمینه زیست‌فناوری متخصص نیستند و تحصیلات‌شان نیز در این زمینه نبوده است. حال اینکه چگونه توانسته‌اند در برهه‌ای در مراکز تحقیقاتی مرتبط با زیست‌فناوری نفوذ کرده یا به عنوان مدیر در تعدادی از این مراکز فعالیت کنند، خود مقوله دیگری است.

در ابتدا این افراد حتی سعی داشتند در قالب لوایح قانونی مختلف هرگونه دست‌کاری ژنتیکی موجودات زنده را ممنوع اعلام کنند؛ اما به دلیل غیرمنطقی و غیرعلمی‌ بودن این ایده افراطی، از آن عقب‌نشینی کرده و درحال‌حاضر تمرکز خود را بر محصولات تراریخت کشاورزی قرار داده‌اند. حال آنکه محصولات تراریخت کشاورزی محصولاتی هستند که با هدف برطرف‌کردن نیاز به کودها یا سموم شیمیایی توسعه داده شده‌اند. به طور قطع هر محصول و فناوری نوین در صورت نبود مطالعه و دقت کافی می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی در زمینه سلامت جامعه و حفظ محیط زیست شود؛ بنابراین بررسی دقیق و همه‌جانبه خطرات مرتبط با به‌کارگیری هر فناوری یا محصولات آن لازم و ضروری است؛ اما به محض ارائه یک گزارش یا حتی مشاهده یک اثر زیان‌بار مربوط به یکی از محصولات در آن حوزه فناوری نمی‌توان به طور کلی استفاده از آن را ممنوع کرد. هر‌ساله تعداد بسیار زیادی دارو یا ترکیباتی که در اصطلاح کاندیدای دارویی نامیده می‌شوند، به طور دقیق ارزیابی می‌شوند و بسیاری از آنان به دلیل وجود اثرات جانبی زیان‌بار از مسیر بررسی بیشتر یا تولید حذف می‌شوند. حتی درباره برخی از داروهایی که تجاری شده‌اند، به دلیل مشاهده اثرات زیان‌بار، گاهی تولیدشان پس از مدتی متوقف می‌شود؛ اما هیچ‌کس ادعا نمی‌کند که تولید داروهای شیمیایی باید به طور کامل متوقف شود و استفاده از هر نوع داروی شیمیایی تا زمانی که به طور قطع و یقین سالم‌بودن و بدون اثر زیان‌بار بودنشان ثابت نشده باشد، ممنوع است. جالب این است که در‌حالی‌که زیان‌بار‌بودن و سرطان‌زا‌بودن بسیاری از سموم کشاورزی به اثبات رسیده است، هیچ‌گونه اعتراضی از سوی افراد معترض به استفاده از تکنولوژی تراریخت در این زمینه شنیده نمی‌شود. حتی این افراد هیچ‌گونه اعتراضی به واردات بسیار گسترده محصولات تراریخت کشاورزی ندارند. از طرف دیگر هیچ تحقیق علمی معتبری که توسط سازمان‌های مسئول و مرتبط در سطح جهانی تأیید شده باشد، مضر و خطرناک‌بودن محصولات تراریخت را ثابت نکرده است. حال آنکه، تقریبا تمامی کشورهای جهان استفاده از این محصولات را پس از بررسی‌های لازم مجاز دانسته و تنها در برخی از کشورها نشان‌دارشدن این محصولات اجباری اعلام شده است؛ بنابراین لازم است تا علاوه بر حمایت همه‌جانبه دولت و نهادهای دیگر از رشد و توسعه زیست‌فناوری، دلیل واقعی سنگ‌اندازی و مانع‌تراشی این افراد نیز در زمینه توسعه زیست‌فناوری در کشور به طور جدی بررسی شود تا موانع موجود بر سر راه زیست‌فناوری برداشته شده و بتوان به طور کامل از ظرفیت‌های این فناوری در راستای حل مشکلات جامعه حداکثر استفاده را کرد. در پایان به دلیل اهمیت موضوع تأکید می‌شود که درباره هر محصول غذایی، دارویی و... که با سلامت جامعه و حفظ محیط زیست سروکار دارد، باید بررسی‌های لازم در زمینه خطرناک‌نبودن آن محصول صورت گیرد؛ اما در صورت اثبات سلامت این محصولات یا اثبات‌نشدن خطرناک‌بودن آنها توسط مراجع ذی‌صلاح، مخالفت با توسعه و بهره‌برداری از این محصولات توسط برخی از افراد، هر دلیلی می‌تواند داشته باشد؛ به‌جز حفظ سلامت جامعه یا محیط زیست!