اول، روستا بود بعد کارخانه زدند. اول، آنها بودند بعد کارخانه در میان روستاهای لمیده در دشت، سربرآورد. هیبتش از دور پیداست. از بالای جاده می‌توان کارخانه سیمان را دید که در دشت طلایی که زیر نور آفتاب ظهر تابستان می‌درخشد، همچون دژی خاکستری و نفوذناپذیر خودنمایی می‌کند. چند آبادی در فاصله‌های کوتاه قرار گرفته‌اند. دشت، آرام آرام است. کارخانه سیمان ایلام 15 کیلومتری شهر سرابله است که خودش مرکز شهرستان چرداول محسوب می‌شود.
جایی که شغل بیشتر مردمانش کشاورزی است؛ گندم، جو، نخود، عدس و برنج. برنج عنبربو، محصول منحصربه‌فرد این منطقه است. ایلام اما صنعت می‌خواهد. برای استانی که بیکاری، عرصه را بر مردمانش تنگ کرده، چه چیزی بهتر از راه‌اندازی کارخانه‌ای که برای گروهی شغل ایجاد خواهد کرد. وقتی شغل باشد، درآمد هست. وقتی درآمد باشد، امید به زندگی بالا می‌رود. ساکنان آبادی‌های همسایه با کارخانه هم این را می‌دانند اما غم نان سبب نمی‌شود، دردهایی را که راه‌اندازی صنایع آلاینده بر جانشان نشانده، از یاد ببرند.
جاده فرعی، میان دشت طلایی می‌رود. همانجا که پس زمینه کارخانه است و دود سفیدی از دودکش قطورش در فضا پخش می‌شود. دشت آنقدر آرام است که آدم شک می‌کند زندگی در حوالی آن جریان داشته باشد. نخستین نشانه از زندگی اما کمی بعد ظاهر می‌شود. گله‌ای گوسفند و چوپانی که مثل باقی مردم ایلام، غریبه‌ها را با روی باز پذیرا می‌شود.
براتعلی سهرابی 60 ساله است. شغلش دامداری است، ساکن روستای قنات آباد. خودش بازنشسته کارخانه سیمان است. می‌گوید: «اینجا هیچ کاری جواب نمی‌شود. دا‌م‌هایمان به خاطر خاک کارخانه دائم مریضی می‌گیرند. کشاورزی می‌کنیم اما گرد و خاک کارخانه محصولات‌مان را می‌سوزاند. عدس و نخود می‌کاشتیم اما محصول نمی‌داد. خرج‌مان درنمی‌آید. بچه‌های کوچک هم دائم مریض هستند. خودم کارگر کارخانه بودم. کارگرها مشکل تنفسی دارند. اما چاره‌ای نیست. همان کار را هم نکنند که باید بیکار باشند. سر و صدای کارخانه هم زیاد است. خیلی شکایت کرده‌ایم اما قانون کجا هوای ما را دارد؟! صدای ما به جایی نمی‌رسد.»
غبار کارخانه را ته گلویم حس می‌کنم. لایه نازکی از آن را هم می‌توانم روی لباس‌هایم ببینم. به گفته آقای دهیار، در قنات آباد 100 خانوار به صورت ثابت ساکن هستند. بر اساس سرشماری سال 95، روستا 301 نفر جمعیت دارد. نوروزی می‌گوید: «روستاهای «قنات آباد»، «کارزان»، «چشمه خزانه» و «جوب دراز» بیشترین آسیب را از آلودگی کارخانه می‌بینند. این روستاها علاوه بر مشکل آلودگی هوا، مشکل آب هم دارند چون کارخانه سیمان برای خودش چاه زده و آب منطقه را می‌کشد.»
مسئولان کارخانه سیمان ایلام ادعا می‌کنند مشکل آلایندگی این کارخانه با نصب فیلترهای تصفیه، حل شده است. این درحالی است که علی طاهر سارایی معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست ایلام، وجود نقص فنی در تجهیزات را از جمله عوامل ایجاد آلودگی برمی‌شمارد و از علت‌های این آلودگی‌ها را هزینه بر بودن حفظ ، نگهداری و تمیز سازی مداوم فیلترهای آلاینده ذکر می‌کند.
قنات آباد، نزدیکترین روستا به کارخانه است. کارزان و چشمه خزانه هم هستند و چند روستای دیگر که با فاصله‌های بیشتری از کارخانه قرار گرفته‌اند. شکل و شمایل کارخانه از میان کوچه‌های قنات آباد به وضوح پیداست. همین‌طور دود سفید رنگش. صدای خنده چند پسر بچه 7 ساله به گوش می‌رسد. احتمالاً دور از چشم مادرها، از خانه بیرون زده‌اند و عین خیالشان نیست که آفتاب تند وسط روز ممکن است حالشان را بد کند. در ایلام بعد از ظهرها کمتر می‌توان مردم را بیرون دید. گرما جوری است که از حدود 6، 7 عصر می‌شود بیرون زد. بچه‌ها اما بازی را بر همه چیز مقدم می‌دانند. بچه‌هایی که بزرگترهای‌شان نگران سلامتی‌شان هستند. کاش فقط گرما بود.
«خیلی از بچه‌های روستا سرطان ریه گرفته‌اند. گرد و خاک این کارخانه قاتل سلامتی است. اینجا مشکل تنفسی خیلی زیاد است.» این را اسحاق عبدی می‌گوید، از ساکنان روستا. خودش جانباز شیمیایی است. شرایط روستا، حالش را بدتر می‌کند: «از 200 سال پیش که پدربزرگ‌های ما اینجا بوده‌اند، روستا بوده. قدمتش البته بیشتر از این‌هاست. اول روستا بود و بعد کارخانه زدند. گرد و خاک کارخانه سرطانزاست. خیلی دنبال شکایت بوده‌ایم. خودم بارها شکایت کرده‌ام. به جاهای مختلف نامه نوشته‌ام. هیچ رسیدگی به ما نمی‌کنند. هر جایی می‌رویم، آلودگی کارخانه را محکوم می‌کنند و می‌گویند حق دارید اما کاری برای ما نمی‌شود. امروز که شما اینجا هستید، تازه در بهترین وضعیت است. آلودگی کارخانه بعضی روزها خیلی زیاد است. به خود مدیرعامل گفته‌ام که تو را به خدا این کارگرانی را که در قسمت فیلتراسیون هستند، طوری شیفت‌بندی کنید که آنجا خالی نماند. نباید اصلاً این گرد و خاک وارد روستا شود. اگر زمستان از بالای کوه نگاه کنید، مشخص می‌شود که آلودگی و گرد و خاک از کجا تا کجاست. لباس می‌شوییم روی بند پهن می‌کنیم، قبل از اینکه خشک شود، دوباره کثیف شده. ببینید ما چه می‌کشیم. شب گرد و خاک را آزاد می‌کنند. صبح لکه‌های سفید همه جا دیده می‌شود.»
خانه‌های روستا خوش ساخت و به قاعد‌ه‌اند. چند خانه جدید در حال ساختند. قنات‌آبادی‌ها، روستای‌شان را دوست دارند. دلشان نمی‌خواهد مهاجرت کنند، گرچه در این سال‌ها بعضی‌های‌شان به خاطر آلایندگی کارخانه، به شهرهای اطراف کوچ کرده‌اند.
«شهر شلوغ است. باید در آپارتمان‌های کوچک زندگی کنیم. هزینه زندگی هم بالاست.» این را یکی دیگر از اهالی روستا می‌گوید. از کارگران کارخانه سیمان است به خاطر همین نمی‌خواهد اسمش آورده شود: «من همین جا دنیا آمده‌ام. تمام عمرم اینجا زندگی کرده‌ام. آلودگی زیاد است. یکی دو سال است که در کارخانه فیلتر نصب کرده‌اند. بهتر شده اما باز هم آلودگی هست. کارگرها هم مشکلات تنفسی دارند؛ مشکل ریه. البته دو سه سال است وضعیت بهتر شده.»
سیف الله نوروزی، دهیار قنات آباد، ترجیح می‌دهد قبل از گفت‌و‌گو درباره مشکلات روستا، حوالی کارخانه را نشان‌مان دهد؛ جایی که روزی در گذشته زمین‌های کشاورزی بود. باغ گردویی بود که حالا دیگر نیست. تمام درختانش خشکیده‌اند: «اینجا را ببینید، این قسمت همه‌اش زمین‌های کشاورزی بوده. قبل از اینکه کارخانه در سال 67 راه‌اندازی شود، روستاها دایر بودند. این خاکی که می‌بینید خودش آلایندگی دارد. همین را باد می‌زند و در روستاها پخش می‌کند. محیط زیست فیلتر نصب کرده و بر اساس آن می‌گوید مشکلی ندارد. اما ما می‌بینیم که مشکل وجود دارد. باید مازاد محصولات را جایی بریزند که باد نزند و در هوا پخش نکند. زندگی مردم اینجا با کشاورزی و دامداری می‌گذرد. زمین‌های کشاورزی را به خاطر کارخانه خریداری کرده‌اند و کشاورزی به میزان زیادی از بین رفته. درست است که مردم خودشان زمین‌های‌شان را فروخته‌اند اما زمین‌هایی هم که باقی مانده به خاطر آلایندگی کارخانه سیمان، برداشتش از نصف کمتر شده.»
غبار کارخانه را ته گلویم حس می‌کنم. لایه نازکی از آن را هم می‌توانم روی لباس‌هایم ببینم. به گفته آقای دهیار، در قنات آباد 100خانوار به صورت ثابت ساکن هستند. براساس سرشماری سال 95، روستا 301 نفر جمعیت دارد. نوروزی می‌گوید: «روستاهای «قنات آباد»، «کارزان»، «چشمه خزانه» و «جوب دراز» بیشترین آسیب را از آلودگی کارخانه می‌بینند. این روستاها علاوه بر مشکل آلودگی هوا، مشکل آب هم دارند چون کارخانه سیمان برای خودش چاه زده و آب منطقه را می‌کشد. با توجه به فاصله کوتاهی که ما در قنات آباد تا کارخانه سیمان داریم و به دلیل جهت وزش بادها، بیشترین ضرر و زیان متوجه ما می‌شود. سر و صدا هم هست. عبور و مرور کامیون‌ها برای برداشت معادن و ریختن مازاد محصولات کارخانه به حاشیه کارخانه هم برای مردم روستا مشکل ایجاد کرده. بیماری‌های پوستی و ریوی هم شیوع بالایی دارد. کارخانه سیمان علاوه بر آلایندگی تولید، دو تا سه برابر آلایندگی مربوط به برداشت دارد و پوشش گیاهی در این قسمت کاملاً از بین رفته.
می‌گویند اراضی ملی است و متعلق به همه مردم اما همه درختان باغ گردو را قطع کرده‌اند. گلخانه داشتیم که دیگر محصول نمی‌دهد. مردم از اینجا به خاطر آلایندگی بالا مهاجرت می‌کنند اما به خاطر شرایط سخت زندگی در شهر مجبور می‌شوند دوباره برگردند. قبلاً سهم آلایندگی را بر اساس سرانه جمعیت به روستای بخش، پرداخت می‌کردند به دلیل اینکه روستاهای مجاور از آلایندگی کارخانه آسیب می‌دیدند. الان اما می‌گویند کارخانه دیگر آلایندگی ندارد و همان سهم را هم نمی‌خواهند به روستا بدهند.»
مسئولان کارخانه سیمان ایلام ادعا می‌کنند مشکل آلایندگی این کارخانه با نصب فیلترهای تصفیه، حل شده است. براساس اعلام روابط‌عمومی کارخانه سیمان ایلام به «ایران»، طرح جدید کاملاً فیلتراسیون دارد و روی طرح قدیم هم فیلتراسیون نصب کرده‌اند. کارخانه از لحاظ زیست‌محیطی گواهینامه بین‌المللی دارد و خود سازمان محیط‌زیست بر آن ناظر است و نکات ایمنی کاملاً رعایت می‌شود. این درحالی است که علی طاهر سارایی معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست ایلام، وجود نقص فنی در تجهیزات را از جمله عوامل ایجاد آلودگی برمی‌شمارد و از علت‌های این آلودگی‌ها را هزینه‌بر بودن حفظ، نگهداری و تمیز‌سازی مداوم فیلترهای آلاینده ذکر می‌کند. به گفته او، این کارخانه برای جلوگیری از تولید دود و ذرات معلق، مجهز به فیلتر است اما نگهداری و تمیز‌سازی مداوم و اصولی این فیلترها مستلزم هزینه‌های زیادی است.
سارایی می‌گوید: «میزان آلایندگی این کارخانه هر روز از طریق سیستم پایش لحظه‌ای آنلاین کنترل می‌شود و همچنین کارشناسان محیط زیست شهرستان سیروان و اداره کل حفاظت محیط زیست ایلام نیز به طور مداوم و مستمر این کارخانه را مورد رصد و پایش قرار می‌دهند. در بررسی‌های به عمل آمده نقاط نقص و تولید آلاینده‌ها در کارخانه سیمان ایلام شناسایی و به مسئولان این واحد تولیدی یادآوری شده است. محیط زیست در قالب اخطارهایی خواستار رسیدگی و تسریع در رفع نقایص کارخانه شده که در صورت رفع نکردن نقایص واحدهای آلاینده خود به‌عنوان واحد آلاینده به مراجع قضایی ارجاع داده می‌شود چرا که ذرات معلق و آلاینده‌های تولید شده توسط کارخانه، منجر به تولید آلودگی‌های زیستی در محیط زیست انسانی و جانوری مناطق مجاور کارخانه سیمان می‌شود.»
مردم روستاهای مجاور کارخانه سیمان ایلام، سال‌هاست با مشکلات زیست محیطی ایجاد شده از سوی این کارخانه دست به گریبانند؛ کارخانه‌ای که در سال 1367 تحت نظر بنیاد مستضعفان و با همکاری بانک سپه، در جهت توسعه اقتصادی و اشتغالزایی تأسیس شد و بارها به دلیل مشکلات متعدد تا مرز ورشکستگی رفت. تحصن چندین باره کارگران این کارخانه، به دلیل همین مشکلات است که البته موضوع بحث ما در این گزارش نیست.
سهم مردم قنات آباد - نزدیکترین روستا به کارخانه- از آسمان آبی دیار دیرین، غباری است که در جانشان می‌نشیند و بیمارشان می‌کند. آبادی‌شان را دوست دارند و دلشان نمی‌خواهد از اینجا بروند. روستایی لمیده بر بستر دشتی طلایی.
گزارش از: مریم طالشی
این گزارش نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
