«آن روز که مظفرالدین‌شاه امضای خود را پای قرارنامچه‌ای نهاد که امتیاز بهره‌برداری از نفت سرتاسر ایران را - به استثنای 5ایالت شمالی هم مرز با روسیه- به آن استرالیایی انگلیسی‌تبار، ویلیام ناکس دارسی، اعطا می‌کرد، نه او می‌دانست چه می‌کند و نه آن ماجراجوی گمنام می‌دانست که کلید چه گنج روانی را به‌دست آورده است.»
محمدعلی موحد اینگونه کتاب «خواب آشفته نفت» را آغاز کرده تا هم او این کتاب تاریخی در زمینه نفت را به سیاق آثار برجسته ادبی بنگارد و هم اهمیت این ماده معدنی در تاریخ اقتصادی و سیاسی ایران نمایان شده باشد.
پنجم خرداد 1287شمسی که مته حفاری به لایه نفتی برخورد کرد و خاک مسجد سلیمان را به رنگ سیاه درآورد، کسی گمان نمی‌برد که بزرگ‌ترین صنعت ایران از عمق 360متری زمین پا به عرصه حیات گذاشته است.
110سال پیش نخستین قطره‌های نفت در ایران پس از 7سال واکاوی و درحالی‌که شرکت ماریوت به نمایندگی از دارسی از اکتشاف نفت ناامید شده بود، به جوش آمد تا پایه‌های اصلی‌ترین صنعت ایران شکل بگیرد. صنعتی که قرن دوم حیات خود را می‌گذراند، دوره‌های پرهیاهویی را از سرگذرانده که هر کدام سرفصل‌های بزرگی از تاریخ اقتصادی و سیاسی ایران را رقم زده است. ملی شدن صنعت نفت در سال 1329مهمترین رویدادی بود که صنعت نفت و اقتصاد ایران تجربه کرد اما قبل و پس از تغییر سرنوشت طلای سیاه نیز روزگار پر‌تلاطمی بر این صنعت گذشت. 2سال و چند‌ماه بیشتر از آخرین دست‌اندازی که صنعت نفت ایران پشت سر گذاشته، نمی‌گذرد که بار دیگر زمزمه تحریم به گوش این صنعت می‌رسد؛ سرنوشت صنعتی که بار اصلی اقتصاد ایران را به دوش می‌کشد، با سیاست گره خورده است. برخی نیز از پررنگ بودن سهم این صنعت در گردش چرخ اقتصاد به‌عنوان نقطه ضعف اقتصاد ایران یاد می‌کنند و معتقدند وجود این صنعت موجب دورماندن سایر صنایع ایران از توسعه شده است.
تحریم‌های اقتصادی که سخت‌ترین آن اوایل دهه 90، سد راه صادرات و تولید نفت ایران قرار گرفته بود، اواخر سال 94از میان برداشته شد تا بار دیگر سطح تولید نفت ایران به آنچه پیش از تحریم‌ها تجربه کرده بود، برسد. اما بار دیگر با خروج آمریکا از برجام، سایه تحریم بر سر این صنعت سنگینی کرده است.
نقش در رشد اقتصاد
بزرگ‌ترین صنعت ایران با بیشترین اثرگذاری بر تولید ناخالص داخلی، نخستین صنعت ایران نام گرفت که پس از لغو تحریم‌های اقتصادی به ایفای نقش خود در افزایش تولید ملی پرداخت. در شرایطی که صنعت ایران پس از اجرای برجام در انتظار فراهم شدن سایر شرایط بانکی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی قرار گرفت، صنعت نفت ایران بلافاصله مسیر افزایش تولید را در پیش گرفت. برنامه‌ریزی برای افزایش تولید نفت از ماه‌های پیش از لغو تحریم‌ها به‌گونه‌ای انجام شده بود که در فاصله چند روز پس از اجرای برجام، رکورد صادرات 7میلیون بشکه نفت در یک روز به ثبت رسید. آثار افزایش تولید و صادرات نفت از همان زمستان سال 94که لغو تحریم‌ها عملیاتی شد، خود را در تولید ناخالص داخلی کشور نشان داد.
آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد در سال 1395رشد ارزش افزوده بخش نفت نسبت به سال 1394به 61.6درصد رسید. این رشد بالا موجب شد تا بخش نفت سهم 9.8درصدی از رشد 12.5درصدی اقتصاد را به دوش بکشد و با این حساب سایر بخش‌های اقتصاد در این سال مجموعا 2.7درصد از رشد اقتصاد سهم داشته باشند. صنعت نفت در سال 95توانست در اقدامی کم‌سابقه در فاصله زمانی شش‌ماهه به میزان یک میلیون بشکه به تولید و صادرات نفت ایران اضافه کند. طبیعی بود که با رسیدن تولید نفت ایران به سقف 3.8میلیون بشکه که پیش از تحریم‌ها نیز قرار داشت، دیگر رشد تولید در سال 1396ادامه پیدا نکند. در سال 1396میزان تولید نفت ایران نسبت به سال گذشته افزایش نیافت اما می‌توان امیدوار بود در نیمه دوم سال به‌دلیل تقویت قیمت نفت، ارزش افزوده حاصل از صادرات طلای سیاه افزایش یابد و بار دیگر این بخش تأثیر مثبتی در رشد اقتصادی داشته باشد.
طبق گفته مسعود نیلی، دستیار اقتصادی رئیس‌جمهور، سهم بخش نفت از تولید ناخالص ملی ایران هرگز کمتر از 10درصد نبوده است. در طول 24سال گذشته 53درصد منابع دولت از صنعت نفت تأمین شده که دولت آن را در بخش‌های مختلف هزینه کرده است. درآمد نفتی کشور حاصل میزان تولید و قیمت در بازارهای جهانی است.
سابقه تولید نفت
بررسی‌ها نشان می‌دهد در 4دهه گذشته تولید نفت ایران در بیشتر سال‌ها بین 3تا 4میلیون بشکه در روز بوده است. درحالی‌که تولید نفت ایران در سال‌های 1973تا 1978یعنی سال‌های 1352تا 1357بین 5تا 6میلیون بشکه در روز بود، حجم تولید در سال‌های پس از آن هیچ‌گاه از 4میلیون بشکه فراتر نرفته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد کمترین تولید نفت ایران در سال 1979و در زمان شکل‌گیری انقلاب اسلامی در سال 57اتفاق افتاده است. پس از آن با آغاز جنگ تحمیلی تولید نفت ایران به روزانه 2تا 2.5میلیون بشکه در روز رسید، اما با پایان جنگ و آغاز سرمایه‌گذاری در این حوزه تولید نفت به بالاتر از 3میلیون بشکه در روز افزایش یافت و ایران به‌تدریج توانست با افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه، تولید نفت خود را به 4میلیون بشکه در روز افزایش دهد.
ذخایر نفت و گاز ایران
ایران بزرگ‌ترین دارنده ذخایر گازی و چهارمین دارنده ذخایر نفتی دنیا به شمار می‌رود که درصورت تجمیع ذخایر نفتی و گازی جایگاه نخست دنیا را در اختیار دارد. میدان‌های نفت و گاز در پهنه گسترده‌ای از کشور از آبهای کم‌عمق خلیج‌فارس تا آبهای عمیق دریای خزر و همچنین مناطق خشکی پراکنده است. ذخایر نفت و گاز جزو منابع متعارف محسوب شده و ایران هنوز اکتشاف گسترده و تخمین ذخایر غیرمتعارف شامل شیل‌های نفت و گاز و هیدرات‌های گازی را آغاز نکرده است. براساس اطلاعات اولیه، در بخش‌هایی از کشور ذخایر گسترده هیدرات‌های گازی وجود دارد که پیش‌بینی می‌شود میزان آنها از ذخایر گازی کشور بیشتر باشد. طبق اعلام شرکت ملی نفت، ذخایر درجای هیدروکربور مایع کشور مشتمل بر نفت خام، مایعات و میعانات گازی 836.47میلیارد بشکه است که از این میزان، ٢٣٩ میلیارد بشکه آن قابل استحصال است. از ذخایر قابل استحصال هیدروکربور مایع کشور، 157میلیارد بشکه استحصال نشده باقی مانده است. شورای‌عالی مخازن شرکت ملی نفت، ذخایر درجای نفت خام کشور را 711.5میلیارد بشکه اعلام کرده است که از این میزان 175.39میلیارد بشکه ذخایر قابل استحصال و ١٠٢ میلیارد بشکه آن باقی مانده است. طبق برآوردهای شرکت ملی نفت، یک درصد افزایش ضریب بازیافت نفت خام بیش از 7میلیارد بشکه نفت بیشتر در اختیار کشور می‌گذارد که با احتساب بشکه‌ای 40دلار، بیش از ٢٨٠ میلیارد دلار ارزآوری به همراه خواهد داشت. ضریب بازیافت مجموع ذخایر هیدروکربور مایع کشور 28.5درصد عنوان شده است. ضریب بازیافت نفت خام در ایران به‌طور میانگین 24.5درصد است و این ضریب در بعضی مخازن به ٦٠ درصد می‌رسد؛ البته این ضریب در برخی مخازن از 5درصد تجاوز نمی‌کند.
شورای‌عالی مخازن شرکت ملی نفت، مجموع میدان‌های نفتی و گازی کشور را ١٧٠ میدان شامل ١٢٠ میدان نفتی و 50میدان گازی اعلام کرد. همچنین 358مخزن نفت و گاز در کشور وجود دارد که از این میان 163مخزن توسعه یافته و 195مخزن توسعه نیافته هستند.
تاریخ صنعت نفت
ویلیام ناکسی دارسی، میلیونراسترالیایی، نخستین فردی بود که با روش‌های جدید روز و دستگاه‌های حفاری مکانیکی در ایران به اکتشاف نفت و حفر چاه پرداخت. او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمین‌شناسی به نام برلز استخدام و به ایران اعزام کرد. این گروه، پس از بررسی‌های زمین‌شناسی، گزارش رضایت بخشی داد و احتمال وجود نفت در حوالی قصرشیرین و شوشتر را زیاد و در دیگر نقاط امیدوار‌کننده دانست. پس از دریافت این گزارش، دارسی نماینده‌ای به نام ماریوت را در سال 1901به دربار ایران فرستاد. ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در تمام ایران، به جز 5استان شمالی را از مظفرالدین‌شاه گرفت. چند‌ماه پس از امضای قرارداد، حفاری نخستین چاه درمحلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ، در شمال غرب قصرشیرین آغاز شد. کار حفاری به‌علت نبود راه و ناامنی به کندی پیش می‌رفت تا آنکه درتابستان 1903در عمق 507متری به گاز و کمی نفت رسید. چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهره‌دهی این چاه 175بشکه در روز بود. دارسی با ارزیابی نتایج، دریافت اگر در ناحیه چیاسرخ نفتی بیش از این مقدار هم بیابد به‌علت دوری از دریا و نبود امکان حمل به بازار مصرف، سودی عاید او نخواهد شد؛ بنابراین ناحیه را ترک کرد و به خوزستان روی آورد. منطقه چیاسرخ درمرزبندی‌های بعدی به دولت عثمانی واگذار شد و اکنون چیاسرخ یک میدان نفتی کوچک در عراق است. درمنطقه خوزستان نخستین و دومین چاه حفر شده، خشک بودند. درنیمه اول سال 1908سرمایه شرکت رو به پایان بود و هنوز نفتی کشف نشده بود. روسای شرکت به مسئول عملیات که مهندسی به نام دینولدز بود، دستور توقف عملیات را می‌دهد ولی او که در محل، وضع را بهتر ارزیابی کرده بود چند روزی از اجرای دستور توقف خودداری کرد و به حفاری ادامه داد. در روز پنجم خرداد 1287شمسی یعنی سال 1908میلادی، مته حفاری به لایه نفت‌دار برخورد و نفت با فشار از چاه فوران کرد. عمق چاه 360متربود. دومین چاه که 10روز بعد به نفت رسید 307متر عمق داشت. با به نفت رسیدن این دو چاه وجود نفت به مقدار زیاد درایران به اثبات رسید. پس از کشف نفت در ایران درسال 1909شرکت نفت ایران و انگلیس تشکیل شد.
از سال 1908تا سال 1928تمام نفت تولیدی ایران از میدان نفتی مسجدسلیمان استخراج شد. دراین سال میدان نفتی هفتکل، در سال 1930میدان نفتی گچساران، درسال 1936میدان نفتی آغاجاری و درسال 1938میدان‌های نفتی لالی و نفت سفید کشف شدند. درسال 1329با ملی شدن صنعت نفت، شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید شد. پس از کودتای 28مرداد 1332و عقد قرارداد با کنسرسیومی که از چندین شرکت بزرگ نفتی تشکیل شده بود عملیات اکتشافی گسترده‌ای در 2دهه 1960و1970درحوضه رسوبی زاگرس انجام شد و تعداد میدان‌های نفتی بزرگ وکوچک که در این حوضه و درخشکی کشف شده بود به 50 میدان رسید. اکتشاف نفت در خلیج‌فارس در اواخر دهه 1950آغاز شد و نخستین میدان نفتی بهرگانسر درسال 1960کشف شد. دردهه 1960بیش از10میدان نفتی در بخش ایرانی خلیج‌فارس کشف شد. این دهه از نظر تعداد میدان‌های نفتی کشف شده در خشکی و دریا درایران منحصر به فرد است. در سال 1305، 3مهندس روسی درخارج از حوضه قرارداد شرکت سابق نفت ایران وانگلیس درخوریان سمنان به حفر چاه اقدام کردند. شایعه شد که چاه حفر شده در خوریان به نفت رسیده است ولی واقعیت این بود که در عمق 100متری چاه به آبی مخلوط با مقدارکمی نفت برخورده بود.
در سال 1308چند زمین شناس خارجی توسط شرکت تحقیقات ایران و فرانسه به نواحی مازندران و سمنان اعزام و مطالعاتی انجام دادند و پس از حفر 2حلقه چاه کم‌عمق در مشرق بابلسر که نتیجه‌ای به بار نیاورد، شرکت، منحل و کارشناسانش درسال 1310ایران را ترک کردند. درسال 1314هنگام حفر قنات درجنوب قم آثاری از مواد نفتی روی آب قنات دیده شد. دولت وقت پس از اطلاع، واحدی به نام اداره مهندسی اکتشافی در وزارت دارایی تأسیس کرد که وظیفه آن اکتشاف نفت در نواحی مرکزی و شمالی کشور بود. این واحد با استخدام چند کارشناس آلمانی و خرید 2دستگاه حفاری ضربه‌ای و دورانی، عملیات را در نواحی قم و مازندران آغاز کرد و 2حلقه چاه در خشت‌سر و 2حلقه چاه نزدیک به کوه نمک حفرشد،اما حفاری‌ها نتیجه‌ای به بار نیاورد و در سال 1318متوقف شد.
درسال 1327دولت ایران برای انجام اکتشاف درخارج از حوضه قرارداد شرکت نفت سابق ایران و انگلیس، شرکت سهامی نفت ایران را تشکیل داد. این شرکت از سال 1328عملیات اکتشافی را با استخدام زمین‌شناسان سوئیسی و مهندسین معدن ایرانی آغاز و در سال 1335در تاقدیسی البرز در ناحیه قم نفت قابل ملاحظه‌ای کشف کرد. درسال 1337میدان گازی سراجه در شرق قم کشف شد. پس از ملی شدن صنعت نفت و تشکیل شرکت ملی نفت ایران، شرکت ایران نفت در سال 1339به آن پیوست و به فعالیت اکتشافی در خارج از حوضه قرارداد با کنسرسیوم سابق با نام امور اکتشاف و استخراج ادامه داد. در سال 1345این شرکت در دشت مغان آذربایجان و درسال 1346درگرگان به‌ترتیب نفت وگاز کشف کرد. بهره‌برداری از نفت دشت مغان به‌علت تراوایی بسیار کم سنگ مخزن اقتصادی نیست. گاز کشف شده در گرگان نیز به‌علت بهره‌دهی کم چاه که 5میلیون پای مکعب در روز است اقتصادی تشخیص داده نشده است. امور اکتشاف و استخراج شرکت ملی نفت ایران در سال 1347میدان عظیم گازی خانگیران و در سال 1360میدان گازی گنبدلی را به‌ترتیب در غرب و جنوب شهر سرخس کشف کرد.
تاریخ قیمت نفت
قیمت نفت در 3دهه گذشته فراز و فرودهای بسیاری داشته است؛ به‌طوری که در سال 1998به پایین‌ترین سطح یعنی 11.97دلار رسیده است. پس از نفت 11دلار و 97سنتی سال 1998، پایین‌ترین قیمت نفت مربوط به سال 1988بوده که نرخ آن به بشکه‌ای 13دلار و 26سنت رسید. بر این‌اساس در سال‌های گذشته بالاترین قیمت مربوط به سال 2012میلادی بوده که هر بشکه نفت سبک ایران با قیمتی معادل 109دلار و 79سنت معامله شده است. پس از این دوره، قیمت نفت افول کرد و در ژانویه 2016تا محدوده 28دلار در هر بشکه سقوط کرد و پس از آن با تقویت بازار، بهای نفت در مه2018به 78دلار در هر بشکه رسید.
گزارش از: محمد عدلی
این گزارش نخستین بار در روزنامه همشهری منتشر شده است.
