سد ايليسو در ترکيه، يکي از بزرگ‌ترين سازه‌هاي آبي جهان که حجم مخزنش سه برابر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترين سد ايران (کرخه) است، در آستانه آب‌گيري قرار گرفت. اين خبر البته در روزهاي گذشته با تيتر «آغاز آب‌گيري» منتشر شد، اما کمي بعد تکذيب شد. اما حتي همين خبر تکذيب‌شده هم واکنش‌ها و تبعات گسترده‌اي را در پي داشت چراکه حجم آب ورودي به رودخانه دجله در عراق حکايت از آن داشت که اين اتفاق رخ داده است.
به گزارش شرق، با اين حال هم در خود ترکيه که محل ساخت سد است و هم در عراق که بيشترين ضربه را از اين سد خواهد خورد و هم در ايران که تبعات زيست‌محيطي ناشي از آن دامنش را به شکل بحران‌هاي بزرگ و ترسناک طبيعي خواهد گرفت، اعتراضات و واکنش‌هاي زيادي به خبر آب‌گيري سد ايليسو آغاز شد.
موضوع از اين قرار است که ترکيه بالاخره به ساعت صفر آب‌گيري اين سد غول‌پيکر که روي رودخانه دجله ساخته است، رسيده؛ سدي که 20 سال صرف ساختش کرد و قرار بود در سال 2019 آب‌گيري شود اما پايان کارش يک سال زودتر اتفاق افتاد. محاسبات نشان مي‌دهد با پايان کار عمراني اين سد و آغاز آب‌گيري، نزديک به 60 درصد (به صورت دقيق 56 درصد) از حجم ورود آب رودخانه دجله به عراق کاسته خواهد شد. اين در حالي است که اين رودخانه منبع تأمين آب آشاميدني حداقل سه شهر بزرگ عراق از شمال تا جنوب اين کشور، يعني موصل، بغداد و بصره است.
به اين موارد بايد کشاورزي و تأمين آب آشاميدني صدها روستا را هم اضافه کرد. به غير از اين، رودخانه دجله در انتهاي مسير خود به رودخانه اروند مي‌پيوندد و اصلي‌ترين محل تأمين آب يکي از بزرگ‌ترين تالاب‌هاي خاورميانه يعني هورالعظيم است. همين‌جا نقطه‌اي است که ايران از اين سد در ترکيه آسيب مي‌بيند. کم‌شدن آب ورودي به هورالعظيم يعني خشک‌شدن بخش بيشتري از اين تالاب و اين موضوع مساوي است با افزايش شديد حجم گردوغبارهايي که همين الان هم استان‌هاي غربي و جنوب غربي ايران و به‌ویژه خوزستان را به‌شدت تحت تأثير قرار مي‌دهند.
البته اثر مخرب اين سد غول‌پيکر فقط اين مورد نيست، کاهش حجم آورد آب دجله يعني کاهش کشاورزي و رطوبت خاک در عراق و همين هم يعني افزايش گردوغبارهاي بلندشده از سرزمين مرکزي اين کشور همسايه ايران.
مجموعه تبعات سد ايليسو و خبر آب‌گيري‌اش باعث شد موج بلندي از واکنش‌ها در روزهاي اخير نسبت به آن از ترکيه تا عراق و ايران آغاز شود.
واکنش‌ها در عراق
در عراق که بيشترين آسيب را از اين سازه ترسناک خواهد ديد، هم فعالان سياسي و حقوقي و هم مردم عادي در شبکه‌هاي اجتماعي شروع به انتقاد از دولت ترکيه کرده‌اند. برخي کاربران عراقي حتي در واکنش به کاهش شديد سطح رودخانه دجله در نتيجه شروع آب‌گيري سد ايليسو در عراق فراخوان تحريم کالاهاي ترکيه و تحت فشارگذاشتن آنکارا از طريق اقتصادي را پيشنهاد دادهاند.
گزارش‌هاي رسمي وزارت برنامه‌ريزي عراق حاکي از آن است که حجم تبادلات تجاري بين دو کشور در 2017 در حد 10 ميليارد دلار بوده است، اما سفير عراق در ترکيه همين هفته گذشته در اظهاراتي حجم اين مبادلات را بين 17 تا 23 ميليارد دلار اعلام کرد.
حيدر العبادي، نخست‌وزير عراق، هم در يک کنفرانس خبري درباره تنش جديد بين آنکارا و بغداد اعلام کرد: دولت ترکيه عمدا در زماني اقدام به پرکردن سد ايليسو کرد که ما در آن زمان از آنها خواسته بوديم که اين سد را پر نکنند؛ اين موضوع، موضوع سياسي و انتخاباتي است، زيرا ترکيه مي‌خواهد از آن براي کسب آراي کشاورزان خود استفاده کند.
علاوه بر اين، تعدادي از رهبران و شخصيت‌هاي سياسي عراقي پيشنهاد دادهاند اين مناقشه آبي ميان ترکيه و عراق را بايد در ابعاد بين‌المللي پيگيري کرد. هرچند گفته مي‌شود به دليل آنکه ميان بغداد و آنکار هيچ‌گونه معاهده و توافق‌نامه‌اي در اين زمينه وجود ندارد پيگيري حقوقي ماجرا در ابعاد بين‌المللي چاره‌ساز نخواهد بود.
در همين شرايط و پس از بالاگرفتن موج اعتراضات و واکنش‌ها نسبت به اين اقدام دولت ترکيه و خبر شروع آب‌گيري سد ايليسو منجر به کاهش چشمگير حجم آب ورودي رودخانه دجله به عراق شده است. «فاتح يلدز»، سفير ترکيه در بغداد، در واکنش در توييتر خود توضيحاتي دراين‌باره نوشت و مدعي شد: آنکارا با هماهنگي عراق، آب‌گيري سد را آغاز کرده است.
به گزارش ايرنا، ترجمه نوشته‌هاي سفير ترکيه در عراق دراين‌باره به اين شرح است: «ترکيه هرگز گامي بدون رايزني با همسايه خود (عراق) و چگونگي کمک‌کردن به آن برنمي‌دارد و اين اقدام تازه (آب‌گيري سد ايليسو) نيز با مشورت همسايه‌اش صورت گرفته است. ترکيه اقدامات مشترک را بعد از اين مرحله بررسي کرده و طرف عراقي نيز از انگيزه‌هاي اين اقدام با آنکارا هم‌رأي است.
يلدز درباره اعتراضات صورت‌گرفته گفت که همه اين شکوه‌ها و نامه‌هاي اعتراضي عراق را به آنکارا انتقال مي‌دهد. سفير ترکيه در بغداد خطاب به مردم عراق گفت که ترکيه ديدگاه خود را در زمينه همکاري دوجانبه -هنگامي که آب‌گيري را به تعويق انداخت- به طرف عراقي بيان کرده بود و به‌تازگی نيز قبل از شروع آب‌گيري، اين موضوع را مجدد مطرح کرد و به همين منظور چندي قبل، يک هيئت فني از عراق عازم ترکيه شد. يلدز در ادامه گفت که ترکيه در قضيه آب دو رودخانه دجله و فرات و مديريت آن به صورت صحيح، در کنار مطالبات مردم عراق است، زيرا آن را جزء آب‌هاي مشترک مي‌داند.
واکنش‌ها در ترکيه
بر اساس اخبار منتشرشده، ترکيه در پي پيش‌بيني اعتراضات مردم و مقامات عراق، آب‌گيري ايليسو را به شکلي بي‌سروصدا از روز جمعه يک هفته پيش آغاز کرد. مقامات ترکيه مي‌گويند اين سد پروژه‌اي مهم براي تأمين انرژي کشور ترکيه است و با هدف توليد انرژي برقابي احداث شده و پس از آب‌گيري کامل، مشکلي براي جريان آب رودخانه دجله ايجاد نخواهد کرد.
آن‌طور که ايرنا از آنکارا گزارش داده است، بر اساس برنامه زمان‌بندي‌شده، قرار بود اين سد در مدت سه سال آب‌گيري شود و به اين طريق جريان آب رودخانه قطع نشود ولي دولت ترکيه در نظر دارد در مدت يک سال اين سد را آب‌گيري کند که اين مسئله در کنار کاهش دبي آب دجله در پي خشک‌سالي، موجب بروز نگراني مردم عراق و کاهش آب در پايين‌دست سد شده است.
مراد آجو، مديرکل امور آب دولتي ترکيه، نيز در گفت‌وگو با خبرگزاري آناتولي ترکيه اعلام کرد که اين سد با هدف توليد انرژي برقابي احداث شده و برق توليدشده توسط نيروگاه سد، سالانه بالغ بر 1.5 ميليارد دلار درآمد براي اقتصاد ترکيه خواهد داشت.
وي اضافه کرد: ارتفاع اين سد از بستر رودخانه 135 بوده و با شش توربين توليد برق و نيروگاه نصب‌شده آن به قدرت هزارو 200 مگاوات، قادر است سالانه چهارميلياردو 120 ميليون کيلووات ساعت برق توليد کند که با راه‌اندازي کامل نيروگاه نصب‌شده اين سد، چهار درصد انرژي برقابي ترکيه از طريق نيروگاه اين سد تأمين و توليد خواهد شد و به همين علت اين پروژه براي ترکيه بسيار مهم و حياتي است. اين پروژه با صرف 1.5 ميليارد يورو احداث شده و در مدت زمان کوتاهي هزينه صرف‌شده را از طريق توليد انرژي برق جبران خواهد کرد.
با اين همه آغاز آب‌گيري و مراحل ساخت اين سد حتي در خود کشور ترکيه هم اعتراضات و واکنش‌هايي را به دنبال داشته است و اين‌طور نيست که آنجا هم همه موافق اين پروژه باشند. فعالان محيط‌زيستي و همچنين مردم حدود 200 روستايي که با آغاز آب‌گيري سد زير آب خواهند رفت و مجبور هستند به اجبار خانه و کاشانه صدهاساله خود را ترک کنند، از جمله معترضان به اين سد در ترکيه هستند.
به عنوان مثال ارجان ايبوگا، عضو جنبش اكولوژيكي مزوپوتاميا و نجات روستاي حسن كيف که با آب‌گيري سد زير آب خواهد رفت، در واکنش به خبرهاي منتشرشده در اين باره در گفت‌وگويي اطلاعات دقيقي درباره آن داده است. محمد درويش کارشناس محيط زيست که خود از جمله افرادي است که در زمينه اعتراض به اين سد کارزار نجات ميانرودان را آغاز کرده و تاکنون امضاي نزديک به 150 هزار نفر را در اعتراض به ساخت سد ايليسو جمع کرده است، متن اين گفت‌وگو را در کانالش منتشر کرد. اين فعال محيط‌زيستي اهل ترکيه در پاسخ به اين سؤال که «آيا اين صحت دارد كه ساخت سد ايليسو به اتمام رسيده و آب‌گيري آغاز شده است؟» گفته: «خير، اين خبر آن‌گونه که منتشر شده، درست نيست. اما اين بيانيه كه آب‌گيري آغاز شده، بيشتر پروپاگاندا و ترفندي تبليغاتي تلقي مي‌شود؛ به‌ويژه آنکه انتخابات هم در تركيه در راه است. در حقيقت، بيش از همه دولت ترکيه با اين ترفند مي‌خواهد مقاومت مردمي در برابر سد ايليسو را بشکند».
او همچنين درباره جابه‌جايي ساكنان دره دجله نيز اين‌طور گفت: «تا امروز تنها روستاي ايليسو جابه‌جا شده كه آن‌هم در سال ٢٠١٠ بوده. ١٩٨ روستاي ديگر و حسن كيف هنوز ساكنان عادي خود را دارند. پروسه پرداخت غرامت هنوز به پايان نرسيده. صدها شكايت عليه كوچ اجباري هنوز در جريان است. در نزديكي حسن كيف پل بزرگي بر دجله در حال ساخته‌شدن است. كارگران ساختماني به ما خبر دادهاند كه هنوز يك سال ديگر تا پايان ساخت آن زمان لازم است. چيزي كه مي‌تواند رخ دهد، اين است كه در طول هفته‌ها يا ماه‌هاي آينده مخزن سد را براي چند متر پر كنند و اين كار را به عنوان آغاز آب‌گيري به نمايش بگذارند».
وي همچنين درباره اينکه عواقب پروژه ايليسو براي آبرساني در عراق نيز گفت: «پس از پايان ساخت سد و آب‌گيري آن بايد انتظار عواقبي بسيار جدي داشت. دجله آب مورد نياز براي كشاورزي را در اختيار عراقي‌ها مي‌گذارد. بدون آب دجله در واقع هيچ‌گونه امكان كشاورزي در عراق وجود نخواهد داشت. اگر ايليسو و در ادامه پروژه‌هاي سد و آبياري در شمال كردستان توسط دولت تركيه به اتمام برسد، عراق 45 درصد كمتر از پيش آب در اختيار خواهد داشت. از طرفي دجله آب شرب شهرهاي بزرگ در عراق -بغداد، موصل و بصره- را تضمين مي‌كند. آب‌هاي زيرزميني در عراق چنين ظرفيتي را براي اين كار ندارند».
واکنش‌ها در ايران
اعتراضات به ساخت اين سد در ايران مدت‌هاست كه آغاز شده و کارزار نجات ميانرودان که محمد درويش پيگيري مي‌کند، هم يکي از اين واکنش‌هاست.
يک سال پيش و در تير ماه سال 96 حسن روحاني رئيس‌جمهور ايران در همايش بين‌المللي «مقابله با گردوغبار» که با حضور مسئولان و نمايندگان سازمان ملل متحد، وزرا و نمايندگان ٤٣ کشور و مقامات و مسئولان داخلي در سالن اجلاس سران تهران برگزار شد، در انتقادات و اعتراضاتي صريح به سدسازي در ترکيه و افغانستان با اشاره به اينكه سدسازي بدون درنظرگرفتن آثار زيست‌محيطي، براي آينده منطقه خطرناك است، گفت: «بايد احداث سد بدون مطالعات زيست‌محيطي متوقف شود، اينكه در كشور همسايه ما طرح 22 سد بزرگ در جريان است، مي‌تواند تأثيرات مخربي در فرات و دجله بگذارد و در سايه آن عراق، ايران و ساير كشورها را تحت‌تأثير قرار دهد». روحاني گفت: «هم كشورهاي منطقه و هم سازمان‌هاي بين‌المللي در اين زمينه مسئوليت دارند و نمي‌توانيم در برابر آنچه محيط زيست ما را تخريب مي‌كند بي‌تفاوت باشيم».
در روزهاي گذشته خبرها درباره آغاز آب‌گيري سد ايليسو در رسانه‌هاي ايراني بازتاب زيادي داشته است. با اين حال به دليل هم‌زمان‌شدن خبر آب‌گيري با تعطيلات طولاني‌مدت هفته گذشته کمتر واکنش رسمي در اين باره را شاهد بوديم، بايد ديد از امروز که اولين روز کاري پس از انتشار اين خبر است، مسئولان و مقامات رسمي دولتي در ايران به اين موضوع چه واکنشي نشان خواهند داد.
بیست سال پیش شروع به ساخت کردن و ما منفعل بودیم؛ حالا که قراره آبگیری بشه تازه بفکر افتادیم؟!