یک کارشناس محیط زیست ضمن اعلام این که منشأیابی دقیقی برای آلودگی هوای تهران صورت نگرفته است سهم وسایل نقلیه مختلف در انتشار ذرات معلق را بر اساس مطالعه‌ای ترکیبی اعلام کرد.
محمد کاظمی کارشناس محیط زیست، درباره منشأیابی ذرات معلق هوای پایتخت به خبرنگار مهر، گفت: کاهش آلودگی هوای تهران مستلزم مقابله هدفمند با منابع اصلی انتشار ذرات معلق با قطر کوچکتر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) است. برای این منظور ضروری است که منشأیابی دقیقی از PM۲.۵ شهر تهران صورت گیرد و این امر جز با انجام مطالعات کافی میسر نمی‌شود؛ اتفاقی که تاکنون به شکل مطلوب رخ نداده است.
وی تاکید کرد: آلودگی هوای تهران به‌عنوان یکی از بزرگترین چالش‌های زیست‌محیطی این کلان‌شهر شناخته می‌شود که هرساله با تحمیل خسارت‌های هنگفت، فشار مضاعفی را به هزینه‌های مدیریت شهری و به‌تبع، زندگی مردم وارد می‌کند. بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته، ذرات معلق با قطر کوچکتر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) از سال ۱۳۹۰ تاکنون به آلاینده اصلی هوای شهر تهران تبدیل شده است. ازاین‌رو برای جلوگیری از انتشار این آلاینده، شناخت دقیق منابع انتشار آن که مطالعات منشأیابی نامیده می‌شود، ضرورت دارد.
کاظمی افزود: ذرات معلق ریز (PM۲.۵) از دو گروه ذرات معلق اولیه و ثانویه تشکیل شده است. ذرات معلق اولیه به‌صورت مستقیم از منابع آلاینده به هوای محیط وارد می‌شوند که مهم‌ترین آنها شامل کربن آلی (OC)، کربن معدنی (EC) و ذرات گرد و غبار است. ذرات معلق ثانویه در ابتدا در اشکال مختلف گازی وارد جو شده و در اثر فعل و انفعالات موجود در هوا مانند واکنش‌های فوتوشیمیایی، هیدرولیز، چگالش و اکسیداسیون تغییر فاز داده و به شکل جامد درمی‌آیند. این ذرات دارای انواع مختلفی هستند که از اصلی‌ترین آنها می‌توان سولفات (SO۴)، نیترات (NO۳) و ترکیبات آلی ثانویه را نام برد. با توجه به اینکه ذرات معلق ثانویه به‌صورت مستقیم قابل‌اندازه‌گیری نیستند، تخصیص سهم منابع انتشار آنها کمی پیچیده‌تر از ذرات معلق اولیه خواهد بود. بنابراین حساس‌ترین مرحله در منشأیابی PM۲.۵، در نظر گرفتن ذرات معلق ثانویه است.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: برای منشأیابی PM۲.۵ با در نظر گرفتن ذرات معلق ثانویه در شهر تهران دو مطالعه صورت گرفته است که یکی توسط ارحامی و همکاران با عنوان «آنالیز شیمیایی ذرات معلق هوای شهر تهران به‌منظور مطالعات منشأیابی» در سال ۱۳۹۵ و دیگری توسط تقوایی و دیگران با عنوان «منشأیابی ذرات زیر ۲.۵ میکرون در دو نقطه مرکز شهر تهران با کاربست مدل عاملیت ماتریس مثبت» در سال ۲۰۱۸ انجام شده است.
کاظمی تصریح کرد: با توجه به نتایج این دو مطالعه، وسایل نقلیه (منابع متحرک) بزرگترین و اصلی‌ترین منبع انتشار PM۲.۵ در شهر تهران محسوب می‌شوند. بنابراین تعیین دقیق سهم هرکدام از وسایل نقلیه (کامیون، اتوبوس، موتورسیکلت، خودرو سواری و ...) گامی رو به جلو برای برنامه‌ریزی‌های کاهش انتشار PM۲.۵ در شهر تهران خواهد بود.
وی ضمن ارائه نتایج این مطالعات در قالب نمودار افزود: مطالعه ارحامی و همکاران با نمونه‌برداری در یک نقطه از شهر تهران (ایستگاه دانشگاه شریف) و مطالعه تقوایی و دیگران با نمونه‌برداری در دو نقطه از تهران (دو طرف بزرگراه چمران؛ یکی واقع در تقاطع چمران و فاطمی و دیگری واقع در بخش مسکونی میدان توحید) انجام شده و نمودارهای ارائه شده نتایج این مطالعه را در فصل سرد سال نشان می‌دهد.
این کارشناس محیط زیست تاکید کرد: برای اینکه در هر دو مطالعه سهم وسایل نقلیه در انتشار PM۲.۵ مشخص شود، لازم بود میزان انتشار هرکدام از ذرات معلق اولیه و ثانویه توسط وسایل نقلیه تعیین شود. به‌همین منظور از فرض‌ها و نتایج مطالعات قبلی و مطالعات مشابه استفاده شده است. مطابق نتایج یکی از پروژه‌هایی که زیر نظر شرکت کنترل کیفیت هوا تحت عنوان «منشأیابی ذرات معلق در شهر تهران» توسط حسین حسن‌خانی در بهمن ۱۳۹۲ انجام شده است، حدود ۶۰ درصد کربن آلی شهر تهران از خودروهای بنزینی و ۱۲ درصد آن از خودروهای دیزلی منتشر می‌شود. بر اساس فرض‌های معتبر دو مطالعه مذکور، کربن معدنی تقریباً به‌طور کامل از خودروهای دیزلی انتشار می‌یابد و ذرات معلق ثانویه از آلاینده‌های گازی مشابه (SO۲، NO۲ و VOCs) تشکیل می‌شوند.
کاظمی افزود: نتایج این دو مطالعه نسبت به نتایج گزارش سیاهه انتشار که حسین شهبازی و دیگران بر مبنای سال ۱۳۹۲ برای شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تهیه کرده‌اند، به‌دلیل در نظر گرفتن ذرات معلق ثانویه و ذرات با منشأ طبیعی از دقت بیشتری برخوردار است اما با توجه به منطقه نمونه‌برداری، سهم منابع انتشار PM۲.۵ می‌تواند تفاوت چشمگیری داشته باشد.
وی تشریح کرد: با دقیق‌شدن در نتایج به‌دست‌آمده از دو مطالعه فوق چند مسئله مهم به چشم می‌خورد. یکی این که ذرات گرد و غبار طبیعی که بخشی از ذرات معلق شهر تهران را تشکیل می‌دهند، در یک نقطه (ایستگاه دانشگاه شریف) حدود ۱۰ درصد و در نقطه دیگر به فاصله ۵/۲ کیلومتری (منطقه توحید) حدود ۲ درصد از کل PM۲.۵ را به خود اختصاص داده‌اند. دیگر این که سهم صنایع در انتشار PM۲.۵ در یک نقطه (تقاطع فاطمی و چمران) حدود ۱۷ درصد و در نقطه مقابل به فاصله یک کیلومتری (منطقه مسکونی توحید) حدود ۲ درصد است. و سرانجام این که احتراق بیومس در یک نقطه (تقاطع فاطمی و چمران) حدود ۳ درصد و در نقطه مقابل به فاصله یک کیلومتری (منطقه مسکونی توحید) حدود ۱۳ درصد در انتشار PM۲.۵ سهم دارند.
این کارشناس محیط زیست افزود: مقایسه آماری بین نتایج دو مطالعه فوق نشان می‌دهد، درصورتی‌که تعداد نقاط نمونه‌برداری کم باشد یا پراکندگی مناسبی نداشته باشد، سطح دقت نتایج مطالعه، پایین خواهد آمد. بنابراین لازم است نقاط نمونه‌برداری به‌گونه‌ای انتخاب شوند که از وضعیت دقیق تولید ذرات معلق در کل شهر تهران نمایندگی کنند. همچنین این مسئله نشان می‌دهد که برای یک منشأیابی دقیق و جامع، افزایش تعداد نقاط نمونه‌برداری و پراکندگی مناسب آنها ضرورت می‌یابد. به‌منظور ارتقای سطح دقت نتایج منشأیابی، داده‌های غلظت این دو مطالعه را با هم ترکیب کردیم و نتایج این مطالعه ترکیبی را در یک نمودار گرد آوردیم.
کاظمی اعلام کرد: با توجه به این نتایج نقش هرکدام از وسایل نقلیه در انتشار PM۲.۵ هوای شهر تهران مشخص می‌شود. ازاین‌رو می‌توان به شکل هدفمند و با برنامه‌ریزی دقیق به مقابله با منابع اصلی انتشار PM۲.۵ که اصلی‌ترین آلاینده شهر تهران است، پرداخت. همچنین در این راستا ضروری است، کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، کمیته‌ای تخصصی تحت عنوان کمیته منشأیابی ذرات معلق ریز (PM۲.۵) تشکیل داده و از جامعه متخصص دانشگاهی در این کمیته استفاده شود. این کمیته می‌تواند با استفاده از توان داخلی گامی مهم در شناسایی دقیق‌تر منابع اصلی آلودگی هوا و تعیین سیاست‌های مؤثر مقابله با آن بردارد.
