چندی پیش روزنامه بلژیکی بروکسل‌تایمز اعلام کرد که درباره ساز و کار ویژه رایزنی با بانک مرکزی اروپا انجام نشده است. به نوشته این روزنامه این سازوکار قرار است همچون یک سیستم تهاتر عمل کند که از طریق آن نفت ایران در ازای کالاهای اروپایی بدون جابه‌جایی پول تبادل می‌شود. همچنین گفته می‌شود این ساز و کار متکی بر سیستم تهاتر کالاست و آن پولی در داد و ستد‌ها جریان پیدا نمی‌کند.
چندی پیش "فدریکا موگرینی" رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک اعلام کرد که بلوک اروپایی یک بسته و ابزار هدفمند ویژه را برای حفظ تجارت میان ایران و اتحادیه اروپا ایجاد کرده است. این در حالیست که امریکا تحریم‌های ثانویه خود را علیه ایران به کار انداخته است.
در حالی که جزئیات این سازوکار تازه به کلی اعلام نشده است با این حال، به نظر میرسد که متکی به سیستم تهاتری و مبادله کالا به کالا و وابستگی حداقلی بر سیستم انتقال مالی و پولی است. طبق گفته موگرینی سازوکار تازه قصد اطمینان دادن و کمک به شرکت‌های اقتصادی که به دنبال تجارت مشروع با ایران هستند را دارد. اگر چنین برنامه‌ای وجود داشته باشد آیا به معنای بهبود وضعیت برای فعالیت شرکت‌های ایرانی و اروپایی است؟
عدم پایبندی آمریکا به تعهدات خود و سنگ اندازی های پی در پی و تهدید های مکرر واشنگتن در مسیر اجرای برجام این گمانه را تقویت کرده بود که با خروج طرف آمریکایی، توافق هسته ای نابود شود، اما تلاش طرف های دیگر برجام و جدیت آنها برای حفظ این توافق بین المللی، همه معادلات و پیش بینی های مخالفان برجام را بر هم زد.
ترامپ از هنگامه تبلیغات انتخاباتی و با آغاز دوره ریاست جمهوری، برجام را بدترین توافق تاریخ این کشور معرفی و تلاش می کرد با تهدید، ارعاب و کارشکنی ایران را به خروج از این توافق وادار کند، اما موفق نشد و سرانجام با خروج از توافق هسته ای به عنوان یک توافق بین المللی در هجدهم اردیبهشت 1397 (هشتم مه 2018) تهدید کرد که تحریم های سنگینی را علیه ایران اعمال کند؛ اقدامی که به رغم مخالفت های جهانی به ویژه از سوی اتحادیه اروپا، آثار آن بر اقتصاد و مروادات تجاری ایران با جهان انکار ناپذیر است.
با توجه به این موضوع و همچنین حمایت های جهانی از توافق هسته ای و اصرار و تاکید طرف های برجامی بر حفظ و پایبندی طرفین به تداوم، اتحادیه اروپایی به همراه چین و روسیه از ایجاد سازوکار ویژه ای برای بی تاثیر ساختن آثار تحریم های آمریکا درباره برجام خبر داده اند. سازوکاری که به گفته فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای تسهیل تجارت با ایران ایجاد شده و احتمالا قبل از نوامبر اجرایی می‌شود.
در سازوکار اروپایی ارتباط با چند بانک مرکزی اروپایی در نظر گفته شده است و لازم نیست که ایران از سوئیفت استفاده کند در نتیجه، مشکلات زیادی در زمینه ارتباط ایران و سیستم مالی جهانی خنثی می‌شود. نیازی به گفتن نیست که هیچ‌یک از معاملات مالی در نظر گرفته شده در سازوکار تازه اروپایی براساس دلار نیست. اگر این فرض‌ها درست باشند سازوکار اروپایی سبب می‌شود تا اتحادیه اروپا در تعامل مالی مستقیم با اشخاص و بانک‌های ایرانی باشد پس از آن امریکا سعی می‌کند تا همه اشخاص حقوقی که از طریق سازوکار اروپایی معامله می‌کنند را هدف قرار دهد. در نتیجه، در نهایت باز هم امان‌پذیری سازوکار اروپایی به این بستگی دارد که دولتها و نهادهای اتحادیه اروپا برای مقابله با تحریم‌های امریکا آماده باشند.
سازوکار ویژه چنان که مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا عنوان می کند به نوعی تامین کننده استقلال مالی اتحادیه اروپا است؛ موگرینی در حاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک و در پاسخ به این پرسش که آیا این سازوکار چالشی جدی برای دلار آمریکا به شمار می‌رود، گفت: «هنوز در مرحله آغازین کار (ابتکار عمل) هستیم، اما این [فرض] می‌تواند نتیجه چنین طرحی باشد. آنچه درباره آن مطمئن هستیم، این است که این سازوکار ایالات متحده و سایر جهانیان را از میزان استقلال مالی ما شگفت زده خواهد کرد.»
او ضمن این که آمریکا را بزرگ ترین متحد اروپا دانست، افزود: «هیچ کشور دارای حاکمیت یا سازمانی نمی‌تواند بپذیرد که فرد دیگری به او بگوید مجاز است با چه کسی تجارت کند.»
این دیدگاه نیز مطرح شده که ممکن است این سازوکار ویژه عملی نشود، اما هایکو ماس وزیر خارجه آلمان در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل به خبرنگاران گفت که «اتحادی قوی» با ایران برای به حداقل رساندن تاثیر تحریم‌های آمریکا وجود دارد.
وزیران خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان با همراهی چین و روسیه بر سر ایجاد سازوکار ویژه به منظور تسهیل روابط تجاری مجاز شرکت‌های اروپایی با ایران و دور زدن تحریم های آمریکا علیه ایران توافق کرده اند.
کشورهای اروپایی طرف برجام، اتحادیه اروپا به همراه چین و روسیه به دنبال ایجاد یک نهاد حقوقی-مالی جدید هستند تا به این وسیله امکان انجام معاملات مالی بین ایران و شرکت‌های نفتی و سایر فعالیت‌های تجاری را فراهم کند.
استفاده از «قانون مسدود کننده»، ابزار دیگری است که بنا به اعلام کمیسیون اتحادیه اروپا به منظور نجات برجام و محافظت از شرکت های اروپایی طرف تجارت با ایران در برابر تحریم های آمریکا؛ احتمال احیای دوباره آن وجود دارد.
این قانون شرکت‌های اروپایی را از پیروی از تحریم‌های یک جانبه آمریکا منع و این امکان را ایجاد می کند که با شکایت از ایالات متحده یا افرادی که به واسطه تحریم آنها را متضرر کرده اند، غرامت دریافت کنند. همچنین این قانون رعایت تحریم‌های آمریکا علیه ایران را برای شرکت‌های اروپایی ممنوع می کند و شرکت‌هایی که این قانون را رعایت نکنند می‌توانند مجازات شوند.
تاکید و پافشار گروه 1+4 برای حفظ برجام و تلاش ها و برنامه ریزی های آنان برای ایجاد سازوکار ویژه در راستای دور زدن تحریم های آمریکایی افزون بر ایجاد و تقویت و تداوم تعاملات تجاری ایران با جهان و حفظ نگرش مبت بین المللی به صلح آمیز بودن پرونده هسته ای کشور، به انزوای آمریکا در جامعه بین المللی می انجامد؛ انزوایی که با مخالفت اتحادیه اروپا با تصمیمات کاخ سفید از پیش ازخروج آمریکا از برجام آغاز شده و با ایجاد سازوکار و ویژه برای حفظ برجام و منافع تجاری ایران و همچنین تامین استقلال مالی اتحادیه اروپایی از تصمیمات آمریکا ادامه خواهد داشت.
جزئیاتی بسیار اندک
در متن اصلی وب‌سایت اتحادیه اروپا مربوط به سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا برای تجارت با ایران (اس‌پی‌وی) آمده است که:
۱- اس‌پی‌وی قرار است تراکنش‌ها بین شرکت‌های اروپایی و شرکای تجاری ایرانی آنها را به نحوی به انجام برساند که نظارت بر آنها برای مقام‌های آمریکایی شفاف نباشد.
۲- این سازوکار قرار است مانند یک سامانه تهاتری (معامله پایاپای) عمل کند و برای نمونه به ایران اجازه بدهد تا در ازای فروش نفت، کالاها و فناوری مورد نیاز خود را با استفاده از یک حساب اعتباری دریافت کند.
۳- اتحادیه اروپا در ادامه در سایت خود توضیح داده که قصد دارد از طریق اس‌پی‌وی وام‌های صادراتی بدهد تا کار پروژه‌های بزرگ اقتصادی در ایران تسهیل شود.
۴- این متن اضافه می‌کند از آنجا که برخی بانک‌های غربی از ترس تحریم شدن، ممکن است تراکنش‌های مربوط به غذا و دارو را نیز به مقصد ایران به تعلیق درآورند، سازوکار ویژه اروپایی سعی خواهد داشت به عنوان ابزاری مالی، دادوستدهای انسان‌دوستانه را برای این تسهیل کند.
چالشی برای سلطه دلار
لئونید برشیدسکی تحلیل‌گر خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی به بررسی چالش بین اتحادیه اروپا و آمریکا می پردازد و این مسئله را مطرح می کند که آیا اروپا می‌تواند با ایجاد «سازوکاری ویژه» برای مراوده مالی با ایران سلطه دلار آمریکا را به چالش بکشد یا خیر؟
برشیدسکی می گوید که آمریکایی‌ها این عقیده را دارند که رابطه اروپایی‌ها با ایران برای ایجاد یک «سازوکار ویژه» مراوده مالی با ایران بی‌اثر است اما خود او بر این نظر نیست. او معتقد است که ایجاد یک زیرساخت ویژه برای انجام مراودات مالی با ایران و دور زدن تحریم‌های ایالات متحده می‌تواند یک چالش بسیار قابل اعتنایی را برای سلطه جهانی و بلندمدت دلار آمریکا ایجاد کند.
فدریکا موگرینی مسئول ارشد سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز دوشنبه گذشته در نیویورک گفت «ایجاد سازوکار ویژه برای مراوده تجاری با ایران» به این معناست که اعضای اتحادیه اروپا یک مسیر قانونی را برای تسهیل تبادلات مالی مشروع با ایران ایجاد می کند و این به شرکت‌های اروپایی اجازه می دهد که تجارت خود با ایران را ادامه دهند. جزئیات این سازوکار ویژه هنوز اعلام نشده است اما از گفته های موگرینی می توان یک طرح کلی از آن را به دست داد.
تحریم های ایالات متحده بعد از خروج دونالد ترامپ از برجام دوباره اعمال شد که بر اساس آن هرگونه فعالیت شرکت ها و بانک های آمریکا با ایران ممنوع شد. عدم رعایت تحریم‌های آمریکا هزینه‌های زیادی در بر دارد: در سال 2015 بانک «بی ان پاریباس» که یک بانک فرانسوی است به دلیل نقض تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، کوبا و سودان حدود 9 میلیارد دلار جریمه شد. اعتراضات دولت فرانسه مبنی بر نامتناسب بودن این جریمه تحمیلی علیه این بانک فرانسوی نیز به هیچ جا نرسید.
اکنون دوباره تحریم‌ها بازگشتند و برای اروپایی‌ها بسیار واضح است که هرگونه معاملات با ایران باید از مسیری عبور کند که با سیستم مالی ایالات متحده ارتباطی نداشته باشد. در گزارشی که در جولای 2018 منتشر شد، «اکسل هلمن» عضو اتاق فکر رهبری اروپا و «اسفندیار باتمانقلیچ» فعال بازار بورس و سرمایه پیشنهاد دادند که در پاسخ به تحریم‌های ایالات متحده «یک معماری جدید بانکی» ایجاد شود که مبتنی سیستم موجود کنونی «بانک‌های ورودی» از قبیل بانک سرمایه‌گذاری ایران و اروپا در هامبورگ و شاخه اروپایی بانک های خصوصی ایرانی باشد.
موگرینی گفت آلمان، فرانسه و بریتانیا یک سیستم مالی چندملیتی ایجاد می کنند که با شرکت هایی که در ایران فعالیت می کنند مراودات مالی برقرار می کند و این معاملات بر مبنای یورو و پوند خواهند بود که تحت نظر سیستم آمریکا نباشد. این سیستم همچنین می تواند مراودات مالی چین و روسیه را نیز در بربگیرد.
اروپا همچنین بر اساس این طرح یک زیرساخت مالی قانونی فراهم می کند و معاملاتی که انجام می شوند نباید به تنظیم کنندگان آمریکایی گزارش شوند.
در نتیجه این کار اروپایی‌ها، ایالات متحده هیچ راهی برای فهمیدن تراکنش‌های مالی بین اتحادیه اروپا و ایران نخواهد داشت. تنها چیزی که آمریکا می تواند در این راستا انجام دهد تحریم بانک مرکزی کشورها یا همان «»سویفت» است که در واقع یک سیستم ثبت پرداخت مالی برای تسهیل معاملات است و مقر آن در بروکسل است. و این هم در صورتی است که ایجاد «سازوکار ویژه» اروپا برای مبادلات با ایران از طریق سویف انجام شود که آمریکا می تواند آن را تحریم کند.
هلمن و باتمانقلیچ نوشتند: «اگر کشورها توجهی به تحریم‌های ثانویه ایالات متحده نداشته باشند و با ایران مراوده تجاری کنند دو پیامد عمده دارد: یا اینکه آمریکا از اعمال تحریم‌های عمده به دلیل پیامدهایی که بر عملیات و همچنین همگرایی سیستم مالی امریکا و اروپا دارد خوداری کند که در این صورت ریسک خودتحریمی اروپا تا حد بسیار زیادی کاهش پیدا می‌کند یا اینکه اقدام به تحریم کشورها کند که در این صورت لزوم ایجاد «یک معماری جدید بانکداری » برای اروپا ضرورت پیدا می کند، چیزی که صرفا مربوط به ایران نیست و فراتر از این موضوع است.
ایجاد «یک معماری جدید بانکی » ممکن است که هدف نهایی کشورهای اروپایی باشد و ایران در اینجا تنها یک بهانه است. توافق هسته ای یکی از معدود چیزهایی است که توانسته است اروپا، چین و روسیه را علیه ایالات متحده یکی کند اما توافق و کار کردن برای از بین بردن سلطه دلار آمریکا بر جهان چیزی که نیست که در مراودات مالی خود با ایران بتوانند کسب کنند.
«ژان کلود یونکر» رئیس کمیسیون اروپا در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل بر لزوم تقویت نقش بین المللی یورو و دور شدن از سلطه سنتی دلار در تبادلات خارجی تأکید کرد. چین و روسیه سال هاست که به دنبال چنین چیزی هستند. اما این دو کشور تنها با کمک اروپا که دارای دومین ارز بین المللی است می توانند این مهم را به سرانجام برسانند.
«ایجاد سازوکار ویژه» برای اروپایی‌ها در راستای معاملات تجاری با ایران پرریسک است و ممکن است نتوانند از شرکت‌های خود محافظت کنند اما با این حال بسیاری از شرکت ها همچنان تلاش می کنند تا بتوانند زیرساخت مالی ویژه ای برای مراوده با ایران فراهم کننند. اما این کار برای اروپا اینقدر ارزش دارد که بتوانند با همکاری چین و روسیه تلاش کنند تا جهانی با تجارت بدون دلار را تجربه کنند.
هیچ ارزی به صورت دائمی در جهان باقی نمی ماند و دلار نیز از این امر مستثنی نیست. استفاده ترامپ از دلار به عنوان یک اسلحه برای ضربه زدن به دوستان و دشمنانش ممکن است در نهایت به خود ایالات متحده باز می‌گردد و نتیجه معکوس بدهد و به صورت جدی از وضعیتی که اکنون دارد به زیر کشیده شود.
توافق نهایی
روزنامه آلمانی «ویرتشافتزووچه» با انتشار گزارشی خاطرنشان کرد، اتحادیه اروپا برای حفظ کانال های مالی با ایران یک سازوکار مالی ویژه طراحی کرده و آلمان و فرانسه در این باره به توافق رسیده اند.
به نوشته این روزنامه به نقل از دیپلمات های اروپایی، براساس توافق برلین و پاریس، سازوکار مالی ویژه برای حفظ روابط تجاری اتحادیه اروپا با ایران به صورت نهادی در فرانسه مستقر شده و یک آلمانی ریاست آن را برعهده خواهد داشت.
براساس این گزارش، 9 کشور اروپایی از جمله ایتالیا، اسپانیا، اتریش و اتحاد سیاسی-اقتصادی بنلوکس شامل بلژیک، لوکزامبورگ و هلند تمایل به پیوستن به این نهاد را دارند.
سازوکار مالی ویژه در ابتدا برای مصون ماندن از تحریم های آمریکا فقط به کالاهای اولویت دار همچون غذا و دارو محدود خواهد بود.
سازمان مجری این سازوکار اگرچه ابتدا به صورت نهادی کوچک خواهد بود، اما به تدریج مجوز انجام امور بانکی را نیز به دست خواهد آورد.
دیپلمات های اروپایی درباره اهمیت سیاسی این نهاد برای اروپا گفتند: دفاع از منافع شرکت هایمان و تحکیم استقلال اقتصادیمان از آمریکا برای ما مهم است.
پیشتر روزنامه وال استریت ژورنال گزارش داده بود که این نهاد اروپایی از یک نظام اعتباری برای تسهیل پرداخت های مربوط به تبادلات کالا میان ایران و اروپا استفاده می کند؛ به شکلی که نیاز به تراکنش مالی با بانک های اروپایی نباشد.
به گزارش ایرنا وال استریت ژورنال به نقل از دیپلمات ها خاطرنشان کرده بود، این نهاد از سوی آلمان و فرانسه تامین مالی می شود و به صورت مستقیم تحت مالکیت دولت های اروپایی مشارکت کننده است تا از تحریم های احتمالی واشنگتن مصون بماند.
اتحادیه اروپا ابراز امیدواری کرده است که بیش از 10 کشور اروپایی در این سازوکار مالی مشارکت کنند و احتمالا با گذشت زمان کشورهای بیشتری از جمله چین به این گروه بپیوندند.
مقام های اروپایی امیدوارند سازوکار مالی ویژه اروپا بتواند در نهایت با دریافت پروانه بانکی، به صورت رسمی یک نهاد اتحادیه اروپا شود.
پیش از این، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران که برای شرکت درسومین سمینار همکاری‌های هسته‌ای ایران و اروپا به بروکسل سفر کرده بود، با تجلیل از تلاش های طرف های برجام برای حفظ این توافق، هشدار داده بود در صورتی که اظهارات سیاسی اروپا، چین و روسیه به عمل تبدیل نشود، چشم‌انداز آینده "غیرقابل‌پیش‌بینی خواهد بود".
همچنین سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران در سومین سمینار همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران واروپا دربروکسل با اشاره به اینکه منافع اقتصادی ایران در برجام و لغو تحریم ها محقق نشده است، هشدار داده بود که این توافق در شرایط دشواری قرار گرفته است.
