اعمال شب‌هاى قدر بر دو نوع است؛ يكى آن‌كه در هر سه شب بايد انجام داد و ديگر آن‌هايي كه مخصوص هر شبى است.
اعمال مشترك اين شب‌ها چند چيز هستند:
اوّل:
«غسل»
علامه مجلسى فرموده است كه "بهتر است غسل شب‌هاي قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند كه نماز مغرب را با غسل بخوانند".
دوّم:
«خواندن دو ركعت نماز»
در هر ركعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحيد(قل هو الله احد) را بخواند و بعد از پايان نماز هفتاد مرتبه بگويد «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَيْهِ»
در روايتى از رسول خدا(ص) آمده است كه كسي كه اين عمل را انجام دهد از جاى خود برنخيزد مگر اينكه خداي متعال او و پدر و مادرش را بيامرزد و خداوند، فرشتگان را مامور مي‌كند كه تا سال آينده براي وي حسنات بنويسند.
سوّم:
«باز كردن قرآن و قرائت دعاي مخصوص آن» متن دعا در ادامه مي‌آيد؛
اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِكِتابِكَ الْمُنْزَلِ
خدايا از تو خواهم به حق كتاب فرستاده شده‌ات
وَ ما فيهِ وَ فيهِ اسْمُكَ الاْكْبَرُ وَاَسْماَّؤُكَ الْحُسْنى
و آن چه در آنست كه در آن است نام بزرگت و نام‌هاى نيكويت
وَما يُخافُ وَ يُرْجى اَنْ تَجْعَلَنى مِنْ عُتَقاَّئِكَ مِنَ النّارِ
و آنچه بدان‌ها ترس و اميد شود كه قرارم دهى از زمره آزاد شدگانت از دوزخ
"پس هر حاجت كه دارد بخواهد"
چهارم:
«بر سر گرفتن قرآن»
به فرموده امام صادق (ع) قرآن مجيد را بايد بر سر گذاشت و گفت:
اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ
خدايا به حق اين قرآن
وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ
و بحق آنكس كه او را بدان فرستادى
وَ بِحَقِّ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فيهِ
و بحق هر مؤمنى كه در اين قرآن مدحش كرده‌اى
وَ بِحَقِّكَ عَلَيْهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّكَ مِنْكَ
و بحقى كه تو بر ايشان دارى زيرا كسى نيست كه حق تو را بهتر از خودت بشناسد
سپس ده مرتبه بگويد؛
«بِكَ يا اَللّهُ»
بحق خودت اى خدا
و ده مرتبه
«بِمُحَمَّدٍ»
بحق محمدصلى الله عليه و آله
و ده مرتبه
«بِعَلي»
بحق على عليه السلام
و ده مرتبه
«بِفاطِمَةَ»
بحق فاطمه سلام الله عليها
و ده مرتبه
«بِالْحَسَنِ»
بحق حسن عليه السلام
و ده مرتبه
«بِالْحُسَيْنِ»
بحق حسين عليه السلام
و ده مرتبه
«بِعَلِىّ بْنِ الْحُسَيْنِ»
بحق على بن الحسين عليه السلام
و ده مرتبه
«بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِي»
بحق محمد بن على عليه السلام
و ده مرتبه
«بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ»
بحق جعفر بن محمد عليه السلام
و ده مرتبه
«بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ»
بحق موسى بن جعفرعليه السلام
و ده مرتبه
«بِعَلِىِّ بْنِ مُوسى»
بحق على بن موسى عليه السلام
و ده مرتبه
«بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِي»
بحق محمد بن على عليه السلام
و ده مرتبه
«بِعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ»
بحق على بن محمدعليه السلام
و ده مرتبه
«بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِي»
بحق حسن بن على عليه السلام
و ده مرتبه
«بِالْحُجَّةِ»
به حق حضرت حجت عليه السلام
"پس هر حاجتي كه دارد از خداوند طلب كند و در تمام اين اذكار نهايت حضور قلب و توجه به درگاه خدا را حفظ كند" .
بهتر است اگر مي‌خواهند توسل يا ذكر مصيبتي كنند قبل يا بعد از دعا باشد و دعا را قطع نكنند.
پنجم:
«زيارت امام حسين (ع)»
به فرموده علامه مجلسي زيارت امام حسين (ع)؛ در هر يك از سه شب قدر مستحب موكد است و در روايتي آمده است كه سبب آمرزش گناهان مي‌شود و اگر از نزديك دسترسي به زيارت نداشته باشد از دور زيارت كند.
ششم:
«احياء داشتن شب‌هاي قدر»
يعني اينكه اين شب را تا صبح بيدار باشد و با عبادت، دعا، تلاوت قرآن، حضور در جلسات سخنراني ديني، پرسش و پاسخ‌هاي مذهبي و يا مطالعه كتابهاي تفسير، عقايد و مواعظ آن را سپري كند.
در روايتي از امام باقر (ع) آمده است"هر كس شب قدر را احياء دارد، گناهان او آمرزيده مي‌شود، هر چند كه بسيار باشد" و بهتر است روز قبل مقداري استراحت كند و غذا و نوشيدني كمتري بخورد تا خواب بر او غلبه نكند و كساني كه توانايي احياء ندارند بهتر است اول شب را استراحت كنند و سحرگاهان بيدار باشند و عبادت نمايند.
هفتم:
«اقامه صد ركعت نماز»
صد ركعت نماز بخواند (هر دو ركعت به يك سلام) كه فضيلت بسيار دارد و افضل آنست اگر توانايي داشته باشد در هر ركعت بعد از حمد ده مرتبه سوره توحيد (قل هو الله احد) بخواند.
هشتم:
خواندن دعايي كه در ادامه مي‌آيد(حضرت زين العابدين (ع) در شب‌هاي قدر اين دعا را مي‌خواندند):
بخواند:
اَللّهُمَّ اِنّى اَمْسَيْتُ لَكَ عَبْداً داخِراً لا اَمْلِكُ لِنَفْسى نَفْعاً وَلا ضَرّاً
خدايا من شام كردم در حالى كه بنده خوارى هستم كه مالك سود و زيانى براى خويشتن نيستم
وَلا اَصْرِفُ عَنْها سُوَّءاً اَشْهَدُ بِذلِكَ عَلى نَفْسى
و نتوانم از خويشتن پيش آمد ناگوارى را بازگردانم و اين مطلبى است كه من آن را بر خويش گواهى دهم
وَاَعْتَرِفُ لَكَ بِضَعْفِ قُوَّتى وَقِلَّةِ حيلَتى فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
و به ناتوانى خود و بيچارگيم در برابرت اعتراف دارم، پس درود فرست بر محمد و آل محمد(ص)
وَاَنْجِزْ لى ما وَعَدْتَنى وَجَميعَ الْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنَ الْمَغْفِرَةِ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ
و وفا كن برايم بدانچه بر من و همه مؤمنين و مؤمنات وعده فرمودى از آمرزش در اين شب
وَاَتْمِمْ عَلَىَّ ما اتَيْتَنى فَاِنّى عَبْدُكَ الْمِسْكينُ الْمُسْتَكينُ الضَّعيفُ الْفَقيرُ الْمَهينُ
و تمام كن بر من آنچه را به من دادى زيرا كه من بنده بينواى مستمند ناتوان تهيدست خوار توام
اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْنى ناسِياً لِذِكْرِكَ فيما اَوْلَيْتَنى
خدايا قرار مده مرا فراموشكار از ياد خويش در آنچه به من انعام فرمودى
وَلا غافِلاً لاِِحْسانِكَ فيما اَعْطَيْتَنى وَلا ايِساً مِنْ اِجابَتِكَ وَاِنْ اَبْطَاَتْ عَنّى
و نه غافل از احسانت در آنچه به من عطا كردى و قرارم مده نااميد از اجابت خويش و اگرچه ديرزمانى طول كشد
فى سَرّاَّءَ اَوْ ضَرّاَّءَ اَوْ شِدَّةٍ اَوْ رَخاَّءٍ اَوْ عافِيَةٍ اَوْ بَلاء اَوْ بُؤْسٍ اَوْ نَعْماءَ
چه در خوشى و چه در سختى در دشوارى يا در آسايش در تندرستى يا گرفتارى در تنگدستى يا در نعمت
اِنَّكَ سَميعُ الدُّعاَّءِ
براستى تو شنواى دعايى
نهم:
«طلب آمرزش گناهان و دعا براي امور دنيوي و اخروي»
مرحوم علامه مجلسي (ره) فرموده اند "بهترين اعمال در اين شب‌ها طلب آمرزش گناهان و دعا براي امور دنيوي و اخروي است هم براي خود و هم براي پدر و مادر خويشان و ديگر مومنان؛ چه زنده باشند و چه از دنيا رفته باشند و همچنين ذكرهاي مختلف و صلوات بر حضرت محمد (ص) و خاندانشان تا آنجا كه مقدور است، انجام دهند و در بعضي از روايات نيز تاكيد شده است كه «دعاي جوشن كبير» را در اين سه شب بخوانند.
در روايتي آمده است كه شخصي خدمت رسول خدا (ص) رسيده و عرض كرد: اگر شب قدر را درك كردم، چه چيزي را از خداوند طلب كنم؟ كه ايشان فرمودند: "عافيت و سلامتي را از خداوند بخواه".
شب بيست و يكم:
اين شب فضيلتش از شب نوزدهم بيشتر است پس اعمال مشترك شب‌هاي قدر را با توجه بيشتري انجام دهد. در روايات درباره غسل و احيا و تلاش در عبادت در اين شب و شب بيست و سوم تاكيد شده و آمده است كه شب قدر در ميان يكي از اين دو شب است و در چند روايت وقتي كه از معصوم(ع) خواستند تا معين كنند كه شب قدر، در ميان كدام يك از اين دو شب است، معين نكردند، بلكه فرمودند: «ما ايسر ليلتين فيما تطلب» (احياي هر دو شب، براي آنچه مي‌خواهي مشكل نيست).
و جالب اين كه "مرحوم صدوق" در "امالي" مي‌گويد: "من دين الاماميه.... من احيي هاتين الليلتين بمذاكره العلم فهو افضل"؛ از دستورات مذهب اماميه است كه ... اگر كسي اين دو شب را به گفت‌وگوي علمي بپردازد، از هر عبادتي برتر است."
اعمال شب بيست و يكم:
اعمال اين شب بر دو قسم است، قسم اول دعاهايي كه مربوط به دهه آخر ماه رمضان است و قسم ديگر اعمال مخصوص شب بيست و يكم، كه به اين شرح است:
1- دعايي است كه در "مصباح المتهجد" و "كافي" نقل شده است كه در شب بيست و يكم خوانده مي‌شود كه به شرح زير است:
يا مُولِجَ اللَّيْلِ فِى النَّهارِ وَ مُولِجَ النَّهارِ فِى اللَّيْلِ
اى فرو برنده شب در روز و اى فرو برنده روز در شب
وَ مُخْرِجَ الْحَىِّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجَ الْمَيِّتِ مِنْ الْحَىِّ
و اى بيرون آورنده زنده از مرده و بيرون آورنده مرده از زنده
يا رازِقَ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ
اى روزى دهنده هركه را خواهى بى حساب
يا اَللّهُ يا رَحْمنُ يا اَللّهُ يا رَحيمُ
اى خدا، اى بخشاينده، اى خدا، اى مهربان
يا اَللّهُ اَللّهُ يا اَللّهُ
اى خدا، اى خدا، اى خدا
لَكَ الاْسْماءُ الْحُسْنى وَالاْمْثالُ الْعُلْيا وَالْكِبْرِياءُ وَالا لآءُ
از آن تو است نام‌هاى نيكو و نمونه‌هاى والا و بزرگى و نعمت‌ها
اَسْئَلُكَ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
از تو خواهم درود فرستى بر محمد و آل محمد(ص)
وَاَنْ تَجْعَلَ اسْمى فى هذِهِ اللَّيْلَةِ فِى السُّعَداءِ
و نام مرا در اين شب در زمره سعادتمندان قرار دهى
وَ رُوحى مَعَ الشُّهَداءِ
و روحم را با شهدا مقرون سازى
وَاِحْسانى فى عِلِّيّينَ وَاِساَّئَتى مَغْفُورَةً
و احسان و نيكوكاريم را در بلندترين درجه بهشت و گناهانم را آمرزيده كنى
وَاَنْ تَهَبَ لى يَقينَاً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى
و به من يقينى عطا كنى كه هميشه با دلم همراه باشد
وَاِيماناً يُذْهِبُ الشَّكَّ عَنّى
و ايمانى به من بدهى كه شك و ترديد را از من دور سازد
وَتُرْضِيَنى بِما قَسَمْتَ لى
و بدانچه روزيم كرده‌اى خشنودم سازى
وَآتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً
و بدهى به من در دنيا نعمت نيك و درآخرت نعمت نيكو
وَقِنا عَذابَ النّارِ الْحَريقِ
و نگهدارى ما را از عذاب آتش سوزان
وَارْزُقْنى فيها ذِكْرَكَ
و روزيم كنى در اين شب از ذكر خود
وَشُكْرَكَ وَالرَّغْبَةَ اِلَيْكَ وَالاِْنابَةَ
و سپاسگزاريت و اشتياق و بازگشت بسويت
وَالتَّوْفيقَ لِما وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ الِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمُ السَّلامُ
و توفيق براى انجام آنچه را موفق داشتى بدان محمد و آل محمد را كه بر او و بر ايشان سلام باد
2- مرحوم "شيخ كفعمي" از "سيد بن باقي" نقل كرده است كه در شب بيست و يكم مي‌خواني:
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
خدايا درود فرست بر محمد و آل محمد
وَاقْسِمْ لى حِلْماً يَسُدُّ عَنّى بابَ الْجَهْلِ
و چنان بردبارى بهره ام كن كه ببندد بر من در نادانى را
وَهُدىً تَمُنُّ بِهِ عَلَىَّ مِنْ كُلِّ ضَلالَةٍ
و هدايتى به من ده كه بر من منت نهد از رهانيدن از هر گمراهى
وَغِنىً تَسُدُّ بِهِ عَنّى بابَ كُلِّ فَقْرٍ
و بى نيازى به من بده كه درهاى انواع فقر را به تمامى بر من ببندد
وَقُوَّةً تَرُدُّ بِها عَنّى كُلَّ ضَعْفٍ
و نيرويى به من ده كه هرگونه سستى را از من بازگرداند
وَعِزّاً تُكْرِمُنى بِهِ عَنْ كُلِّ ذُلٍّ
و عزتى كه از هر خوارى مرا گرامى دارى
وَرِفْعَةً تَرْفَعُنى بِها عَنْ كُلِّ ضَعَةٍ
و رفعت مقامى كه بدان وسيله مرا از هر پستى بلند كنى
وَاَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنّى كُلَّ خَوْفٍ
و امنيتى كه بوسيله آن هر ترسى را از من دور كنى
وَعافِيَةً تَسْتُرُنى بِها عَنْ كُلِّ بلاءٍ
و تندرستى كه بدان وسيله مرا از هر بلايى بپوشانى
وَعِلْماً تَفْتَحُ لى بِهِ كُلَّ يَقينٍ
و دانشى كه به آن هر يقينى را بر من مفتوح گردانى
وَيَقيناً تُذْهِبُ بِهِ عَنّى كُلَّ شَكٍّ
و يقينى كه بدان وسيله هر شك و ترديدى را از من دور سازى
وَدُعاءً تَبْسُطُ لى بِهِ الاِْجابَةَ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ
و دعائى كه اجابتش را بر من بگسترانى همين امشب
هذِهِ السّاعَةِ السّاعَةِ السّاعَةِ السّاعَةِ يا كَريمُ
و در همين ساعت، همين ساعت، همين ساعت، همين ساعت اى بزرگوار
وَخَوْفاً تَنْشُرُ لى بِهِ كُلَّ رَحْمَةٍ
و ترسى به من بده كه هر رحمتى را بدان وسيله بر من بگسترانى
وَعِصْمَةً تَحُولُ بِها بَيْنى وَبَيْنَ الذُّنُوبِ حَتّى اُفْلِحَ بِها
و مرا چنان خودنگهدار كن كه همان حالت ميان من و گناهان حائل شود
عِنْدَ الْمَعْصُومينَ عِنْدَكَ بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ
و بدان وسيله در پيشگاه معصومين (و خود نگهداران) درگاهت رستگار باشم اى مهربانترين مهربانان
3- به فرموده "شيخ مفيد"، در اين شب صلوات بسيار فرستد و بر ظالمان بر آل محمد(ص) و همچنين بر قاتل اميرمومنان(ع) بسيار لعن و نفرين فرستد و هم براي خويش و پدر و مادرش و ساير مومنان و مومنات دعا كند.
دعا براي وجود مبارك امام زمان(عج) و فرج آن حضرت، يكي ديگر از اعمال اين شب است. در روايتي كه "سيد بن طاووس" از حماد بن عثمان نقل كرده مي‌خوانيم:
در شب بيست و يكم ماه مبارك رمضان به محضر امام صادق(ع) شرفياب شدم. امام از من پرسيد كه آيا غسل كرده‌اي؟ گفتم: آري امام(ع) حصيري طلبيد و مرا نيز به كنارش فراخواند. آن حضرت (ع) مشغول نماز شد و من نيز نزديك آن حضرت، نماز مي‌خواندم. وقتي كه از نمازها فارغ شديم، آن حضرت دعا كرد و من آمين گفتم و اين كار ادامه داشت تا صبح طلوع كرد. امام(ع) اذان و اقامه گفتند و برخي از خدمتكاران را فرا خواند و نماز صبح را به امامت آن حضرت(ع) بجا آورديم.
امام صادق(ع) بعد از نماز، به تسبيح و تقديس پروردگار پرداخت و بر پيامبر(ص) درود فرستاد و براي مومنان دعا كرد، آنگاه به سجده رفت و ساعتي در سجده بود و در آن مدت جز صداي نفس حضرت چيزي را نمي‌شنيدم، سپس دعايي خواند از جمله در دعايش عرض كرد:
وَ أسْألُکَ بِجَميعِ ما سَأَلْتُکَ وَ ما لَمْ أَسْأَلْکَ،
از تو تقاضا مى کنم به جميع آنچه که تو را با آن خواندم و آنچه را نخواندم،
مِنْ عَظيمِ جَلالِکَ ما لَوْ عَلِمْتُهُ لَسَأَلْتُکَ بِهِ،
ازعظيم جلال تو که اگر مى‌دانستم، تو را با آن خواندم
أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَ أَهْلِ بَيتِهِ،
از تو مى‌خواهم بر محمد و اهل بيتش درود بفرستى
وَ أَنْ تَأْذَنَ لِفَرَجِ مَنْ بِفَرَجِهِ فَرَجُ أَوْلِيائِکَ وَ أَصْفِيائِکَ مِنْ خَلْقِکَ،
و اجازه فرج و ظهور کسى را بدهى که با ظهور او گشايشى در کار اولياى تو و برگزيدگان از خلقت ظاهر مى‌شود
وَ بِهِ تُبيدُ الظّالِمينَ وَتُهْلِکُهُمْ،
و به وسيله او ظالمان را نابود و هلاک مى‌سازى.
عَجِّلْ ذلِکَ يا رَبَّ الْعالَمينَ.
اى پروردگار عالميان، در ظهورش تعجيل فرما
پس از آن امام(ع) سر از سجده برداشت، عرض كردم: جانم به فدايت! شما براي فرج كسي دعا كرديد كه با فرج او گشايشي در كار دوستان و اولياي الهي حاصل خواهد شد، مگر آن كس شما نيستيد؟ امام(ع) فرمود: نه! او قائم آل محمد است.
آنگاه امام صادق(ع) نشانه‌هاي ظهورش را بيان كرد و در ادامه فرمود: " شب و روز، منتظر ظهور مولايت باش، زيرا خداوند هر روز در شان و كاري است و انجام كاري او را از كار ديگر باز نمي‌دارد" (و توقع امر صاحبك ليلك و نهارك، فان الله كل يوم هو في شان، لا يشغله شان عن شان)
نكته:
از شب بيست و يكم، دهه آخر ماه رمضان شروع مي‌شود كه بسيار پرارزش و مغتنم است، در هر شب از شب‌هاي اين دهه، غسل مستحب است و روايت شده است كه رسول خدا(ص) در هر شب از شب‌هاي دهه آخر ماه رمضان غسل كرد.
همچنين اعتكاف در مساجد جامع در اين دهه مستحب است و فضيلت فراوان دارد و در روايتي از رسول خدا(ص) اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.
رسول خدا(ص) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتكف مي‌شد. بسترش را جمع مي‌كرد و آماده و مهيا و با نشاط به شب‌زنده‌داري و عبادات مي‌پرداخت (بسياري از مسلمانان نيز در اين امر به آن حضرت اقتدا مي‌كردند) برخلاف آنچه بعضي از ناآگاهان مي‌پندارند كه با گذشت شب‌هاي قدر برنامه ماه مبارك رمضان تمام شده است.
