عامل محرک دو تحول عظیم سیاسی اجتماعی، انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی را باید نهاد روحانیت و مذهب دانست، در جریان وقوع این دو انقلاب مردم به پشتوانه رهبری و هدایت روحانیت، بر علیه استبداد برخاستند! و بنای تحولات عظیم را در زمان خود گشتند با این تفاوت که انقلاب مشروطه در نهایت بواسطه علل متعددی از جمله ضعف چهره های توانمند و خالی شدن میدان از افراد اندیشه پرداز، شجاع و آگاه به تحولات زمانه با خواستگاه مذهبی دچار انحراف گردید و از دل انقلاب مشروطه استبداد رضاخان سر برآورد.
در مقایسه بین جریان روحانیت عصر مشروطه و روحانیت انقلاب اسلامی، باید گفت مهمترین ضعف جریان مذهبی صدر مشروطه نبود چهرهای چون شهید بهشتی ها بود، کسانی که به توانمندی اسلام و مفاهیم قرآنی در اداره و سعادت جامعه اصرار بورزد و میدان منطق را ترک نکنند و جسورانه از ارتجاع و جمود اندیشی احتراز کنند، از سوی دیگر به دام التقاط روشنفکر مآبی وارداتی نیز نیفتد و جامعه را از این دو پرهیز دهد.
امام خمینی(ره) و شاگردانش بالاخره توانستند برای اولین بار حکومتی مبتنی بر آموزه های شیعی اثنی عشری تاسیس نمایند. یکی از زمینه های اصلی انقلابات مذکور وجود استبداد خودکامه و غیر دینی و نبود آزادی بود، در اندیشه بهشتی انسانیت انسان به آزاد بودن می باشد، بهشتی اصل آزادی را به عنوان یکی از اصول اساسی در آموزه ها و قوانین انقلاب اسلامی لحاظ گردانید و در اصل نهم قانون اساسی به طور واضح به این مهم پرداخت.
بهشتی هیچ حکومتی را بدون پشتوانه مردمی مشروع نمی دید و در نگاه او، مردم هستند که یک حکومت را مشروعیت می بخشند و عامل کارآیی آن می شوند، آزادی مردم را ایشان در نقد نهادها و عملکرد اشخاص یک حق طبیعی می دانست و آزادی احزاب و گروهها را بر مبنای قانون یک امر بدیهی می داند. درنگرشی که شهید بهشتی نسبت به اسلام برگزیده بود، فراتر از صِرف تقیّدات مذهبی بود. او رسیدن به یک هدف و غایت را همیشه در پسِ دین و آموزه‌های اسلامی نهفته می‌دیده است. در تعبیری گفته بود: «هر جا که می‌گویند دین اسلام هست، اما عدالت اجتماعی نیست، بدانید که آن دین اسلام قلابی است. در نظر او، آنچه متر و معیار اسلامیت است، تحقق عدالت است، نه صِرف تعبّد و جبین بر زمین ساییدن و چشم بر آلام خلق بریدن. بهشتی سِرّ رجوع به مکتب اسلام و برپایی حاکمیت اسلامی را نیز در همین امر می‌دید.
در پایان باید گفت دغدغه مردم، عدالت اجتماعی و مبارزه با فساد و اجرای حکم اسلام و قرآن شاخصه های مهم انقلاب اسلامی و اندیشه بهشتی ها بود مواردی که در جریان انقلاب مشروطه یا هدف نبود و یا اولویت نبود.
خدا وکیلی چطوراین منطالب را می نویسی