چرا عربستان از مواضع منطقه‌ای خود عقب‌نشینی کرده است؟!

عربستان سعودی در سالیان گذشته سیاست خارجی تهاجمی و بلندپروازانه‌ای را با هدایت و رهبری محمد بن سلمان ولیعهد این کشور در پیش گرفته بود که تبعات زیادی هم برای منطقه و برای این کشور به همراه داشت.

به گزارش «تابناک»؛ با نگاهی به پنج سال گذشته، می‌توان نشان داد که افزایش سرکوب مخالفان، بحران داخلی و شکست‌ها در زمینه سیاست خارجی تنها دستاورد‌های این دوران برای عربستان سعودی بوده است.

بحران قطر و محاصره شدید این کشور، حمله به یمن و ویران کردن زیرساخت‌های اقتصادی آن، تشدید تنش‌های منطقه‌ای با ایران، قطع روابط با سوریه و تلاش برای ساقط کردن بشار اسد و از سوی دیگر، ایجاد بحران سیاسی در لبنان و بازداشت نخست وزیر این کشور و پیش از این قتل جمال خاشقجی و موارد دیگر از جمله مهم‌ترین بحران آفرینی‌های منطقه‌ای عربستان سعودی بود که این کشور را در وضعیت دشواری به ویژه در سیاست خارجی قرار داده است.

محمد بن سلمان با وعده عربستان مدرن و «چشم انداز ۲۰۳۰» فعالیت خود را آغاز کرده، اما آنچه اکنون در عمل مشاهده می‌شود، بحران‌هایی است که دولت عربستان در داخل و خارج با آن‌ها روبه روست.

«یحیی عسیری»، رئیس نهاد حقوق بشری «قسط» عربستان سعودی با اشاره به بازداشت‌های گسترده مخالفان در این کشور می‌گوید: کاملا آشکار است که دولت عربستان هیچ درسی از فشار‌های بین‌المللی نیاموخته است؛ تنها چیزی که آن‌ها آموخته‌اند، این است که با به راه انداختن برخی سرگرمی‌ها و کمپین‌های ارتباط عمومی از این فشار بین‌المللی جلوگیری کنند.

این فعال حقوق بشری سعودی در مصاحبه با نیویورک تایمز بر این موضوع تاکید می‌کند که دلیل بازداشت بسیاری از افراد در عربستان سعودی مشخص نیست.

هرچند در سال‌های اخیر مقام‎های عربستان سعودی با برخی اقدامات نمادین، سعی در فریب افکار عمومی را داشته، در عمل شیوه سرکوب و شکنجه مخالفان را شدت بخشیده اند؛ قتل وحشیانه «جمال خاشقجی» در کنسولگری عربستان سعودی در استانبول که تاکنون نیز دقیق جزئیات آن منتشر نشده، تنها یک نمونه از اقدامات سرکوبگرانه عربستان سعودی در برابر مخالفان است.

سیاست‌های سلمان بن عبدالعزیز و پسرش در سال‌های اخیر شکست‌هایی را برای عربستان سعودی در زمینه سیاست خارجی به همراه داشت که بحران یمن، یکی از این موارد است.

عربستان سعودی همچنین با به راه انداختن ائتلافی به سرکردگی ریاض، مداخله خود در جنگ یمن را آغاز کرده و اکنون پس از نزدیک به پنج سال از این مداخله، ریاض نه تنها به اهداف از پیش تعیین شده خود نرسیده، بلکه راه بازگشتی ندارد و در ادامه با توقف جنگ در هر صورت تبعات زیادی برای این کشور در پی دارد و نوعی شکست به شمار می‌رود.

تلاش برای برون رفت از بحران‌ها

در همین راستا، محمد بن سلمان که خود را در محاصره بحران‌ها و مسائل حل نشده می‌بیند، به تکاپو افتاده تا بتواند از این بحران خودساخته خارج شود.

تلاش برای حل و فصل بحران با قطر جدی‌ترین تلاش سعودی‌ها در وضعیت کنونی است. در این رابطه، سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (TRT) در گزارشی درباره دلایل عربستان برای پایان دادن به رویکرد خصومت‌آمیزش در قبال قطر و تاثیر آن بر شرایط سیاسی منطقه، به ویژه روابط قطر و امارات که دیگر عضور محاصره‌گر دوحه است، نوشته: از زمانی که پهپاد‌ها و موشک‌ها در ماه سپتامبر به میدان نفتی خریص و تاسیسات نفتی بقیق حمله کردند، ریاض در حال بازنگری در استراتژی و فنون سیاست خارجی خود است. این حملات بی‌سابقه که موتور اقتصادی عربستان را نشانه رفت، موجب شد که ریاض به جای تمرکز بر تهدیدات ساختگی یا اغراق‌شده که برآمده از جنگ اطلاعاتی هستند، برای رسیدگی بهتر به تهدیدات واقعی علیه این کشور تلاش کند.

لذا رهبری عربستان اقدام برای انزوای دوحه در شرایط کنونی را نسبت به گذشته چندان حیاتی نمی‌داند. این محاصره پیامد مثبت چندانی برای عربستان نداشته و با اینکه تصور پایان یافتن مشکلات ریاض با قطر دشوار است، شاهد اعتدال محسوسی در لفاظی‌ها و سیاست‌های ریاض در قبال دوحه بوده‌ایم.

نشانه‌های موجود حاکی از آن هستند که قطر و عربستان می‌توانند به "درکی تازه" برسند که می‌تواند پیش از پایان سال جاری میلادی به عادی‌سازی مجدد روابط دوجانبه میان این دو کشور بینجامد.

در ماه‌های اخیر، مذاکرات پشت پرده و دیدار مقامات عالی رتبه قطری از عربستان بر بهره‌برداری این دو کشور از این شرایط تازه برای باز کردن در‌های مصالحه تاکید داشته است. در آستانه نشست شورای همکاری خلیج فارس ـ که قرار است در دهم دسامبر برگزار شود ـ نشانه‌هایی وجود دارند که بیانگر اقدام مقامات قطری و سعودی در راستای ترمیم روابط هستند.

بسیاری از پژوهشگران تصمیم عربستان برای دعوت از امیر قطر را نشانگر احتمال حل و فصل نزاع خلیج فارس در زمانی نزدیک می‌دانند.

علاوه بر این، رسانه‌های عربستان و دیگر کشور‌های بلوک مخالف قطر (بحرین، مصر و امارات) رقابت‌های جام ملت‌های خلیج فارس در قطر را بدون لحنی خصومت‌آمیز پوشش دادند که این هم می‌تواند نشانه‌ای از ملایم‌تر شدن موضع آن‌ها در قبال قطر باشد.

محل برگزاری نشست شورای همکاری خلیج فارس ـ که در ابتدا قرار بود در امارات برگزار شود ـ اخیرا به عربستان منتقل شد و این تغییر خوش‌بینی درباره دستیابی به موفقیتی در این نزاع دو و نیم ساله را افزایش داده است.

با توجه به ایجاد فرصتی برای بهبود روابط عربستان و قطر در رقابت‌های جام ملت‌های خلیج فارس و تمایل مقامات سعودی برای جذب سرمایه قطری‌ها در عرضه اولیه سهام آرامکو و بخش‌ها دیگری از چشم‌انداز ۲۰۳۰، سعودی‌ها در ابراز حسن نیت خود نسبت به دوحه اقداماتی واقعی انجام داده‌اند. با این حال پیش از برگزاری نشست شورای همکاری خلیج فارس مشخص نیست که ریاض تا چه حد محاصره دوحه را سست خواهد کرد و امیر قطر در این نشست حضور خواهد یافت یا خیر. همچنین مشخص نیست کشور‌های عضو بلوک مخالف قطر در مقابل این کشور متحد عمل کنند.

حل بحران یمن

پذیرش نقش انصارالله در یمن نیز از جمله تلاش‌های دیگر عربستان سعودی برای عقب نشینی از مواضع قبلی خود بوده است. به گونه‌ای که چند هفته قبل سعودی‌ها با وساطت عمان وارد مذاکره مستقیم با انصارالله شدند و حالا هم عادل الجبیر، وزیر خارجه در سایه عربستان نه فقط چشم‌انداز آتش‌بس با یمنی‌ها را جدی خوانده، فراتر از آن، گفته که انصارالله یمن نیز می‌تواند در آینده این کشور نقش داشته باشد.

«عادل الجبیر» وزیر مشاور در امور خارجه عربستان که همین شش ماه قبل انصارالله یمن را «بخش جدایی‌ناپذیر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» خوانده بود، حالا گفته که حوثی‌ها، می‌توانند در آینده یمن نقش داشته باشند. الجبیر که بعد از برکناری در مناقشه مربوط به قتل خاشقجی همچنان نقش تعیین‌کننده‌ای در سیاست خارجی عربستان دارد، از امکان رسیدن به آتش‌بس یمن صحبت کرده و گفته است: «تمامی یمنی‌ها از جمله حوثی‌ها در آینده یمن نقش دارند و احتمال رسیدن به آتش‌بس و در گام بعدی، حل و فصل بحران وجود دارد.» الجبیر این سخنان را در نشست «گفت‌وگوی مدیترانه» در رم ابراز کرده و بر اهمیت یمن برای عربستان تأکید کرده است.

«تسفی بارئیل» تحلیلگر اسرائیلی در امور خاورمیانه گفته، تسلط عربستان سعودی بر منطقه خلیج‌فارس بسیار متزلزل شده و این کشور پادشاهی به طرز ناامیدانه‌ای به دنبال ثبت دستاورد‌های سیاسی است.

بارئیل که تحلیلگر امور منطقه عربی در روزنامه عبری‌زبان «هاآرتص» است، خاطرنشان کرد فرود هواپیمای تیم ملی عربستان سعودی به دوحه واقعه‌ای تاریخی است و این رویداد محاصره علیه دوحه را شکست.

این تحلیلگر در ادامه افزود: تهدیدی برای آینده حقوقی و سیاسی ترامپ در افق ایجاد می‌شود و اگر او عزل شود و یا در انتخابات شکست بخورد و یک نامزد دموکرات پیروز شود، عربستان سعودی خود را مقابل مانعی خصمانه و دوگانه می‌بیند: در کنگره و در دولت. به منظور پیشگیری از این «فاجعه» باید «محمد بن‌سلمان» ولیعهد سعودی به منظور تثبیت جایگاه کشورش در خاورمیانه و بهبود وجهه آن در واشنگتن به سرعت وارد عمل شود.

تسیفی بارئیل به نقل از منابع مطلع خود در تل‌آویو، نوشت که برای عربستان سعودی تصمیم به باز کردن کانال دیپلماتیک با انصارالله به معنای اعترافی دیرهنگام، ولی درست، به محدوده قدرتش است و یمن اکنون به آزمایش سیاسی مهم بن سلمان تبدیل شده که امیدوار است از طریق آن، راه بازگشتش به واشنگتن هموار شود.

احیای روابط با سوریه؟

از سوی دیگر، خبرنگار تلویزیون روسیا الیوم در دمشق گزارش داد، برخی تعمیرات و بازسازی‌هایی که عابران از مقابل سفارت عربستان سعودی در دمشق می‌توانند آن‌ها را مشاهده کنند، حاکی از آن است که این مقر آماده ازسرگیری فعالیت دیپلماتیک خود است؛ حتی اگر هنوز تاریخ آن مشخص نشده باشد.

این یکی از چندین شاخص است که تایید می‌کند مرحله جدیدی از شواهد جهت تغییر در عادی‌سازی روابط میان دمشق و ریاض و بازگشایی سفارت سعودی در دمشق است که تقریبا یک سال پیش نیز این شهر شاهد افتتاح سفارت‌خانه‌های امارات و بحرین بود.

یک منبع آگاه در دمشق به روسیا الیوم گفته که افتتاح سفارت سعودی «فقط مساله زمان است»، و در حال حاضر تمهیدات نهایی برای آن انجام می‌شود. وی خاطرنشان کرد، این اولین بار نیست که درباره «بازگشت نزدیک» برای ازسرگیری روابط میان دو کشور سخن گفته می‌شود، بلکه تعدادی از نشانه‌های فعالی این موضوع را تایید می‌کند و از جمله همان‌گونه که دیدید، کاردار سفارت امارات در دمشق چند روز پیش آن را اعلام کرد که این نشانگر فضای کلی در شورای همکاری خلیج‌فارس است، علاوه بر آن، به مشارکت هیاتی از اتحادیه روزنامه‌نگاران سوریه در فعالیت‌های دبیرخانه کل اتحادیه روزنامه‌نگاران عرب در ریاض اشاره کرد که این برای نخستین بار اتفاق می‌افتد.

«موسی عبدالنور» رئیس سندیکای روزنامه‌نگاران به روسیا الیوم گفت که هیات سوری با هیچ شخصیت رسمی سعودی دیدار نکرده و این مشارکت فقط به «گفت‌وگو با همکاران در انجمن روزنامه‌نگاران عربستان سعودی محدود شده و ما فقط در یک ماموریت حرفه‌ای هستیم و ماموریت سیاسی نبود.»

عبدالنور درباره ابعاد سیاسی این مشارکت، که بدون تایید سیاسی صورت نمی‌گرفت، گفت: «قطعا موافقت شد چه نسبت به مشارکت ما و یا نسبت به انجمن روزنامه‌نگاران سعودی، که ناگزیر از طریق وزارتخانه‌های مربوطه مانند وزارتخانه‌های کشور و اطلاع‌رسانی این هماهنگی‌ها و موافقت‌ها صورت پذیرفت.»

وی خاطرنشان کرد، در جریان حضور انجمن روزنامه‌نگاران سوریه در عربستان سعودی به موضوع افتتاح سفارت در دمشق پرداخته نشد و فقط تأکید شد که این مشارکت گامی سازنده در مسیر درست به نفع سوریه، عربستان سعودی و تمامی عرب‌ها و به منظور پایان دادن به جنگ در سوریه است.

از سوی دیگر، «احمد مرعی» عضو مجلس الشعب (پارلمان سوریه) درخصوص برخی نشانه‌ها و تحولات، از جمله دعوت هیات روزنامه‌نگاران سعودی از سندیکای روزنامه‌نگاران در سوریه به ریاض، ابراز عقیده کرد که این مشارکت می‌تواند شاخصی مهم برای ازسرگیری روابط میان دو کشور و نیز در چهارچوب اقدام سعودی به تجدیدنظر در مواضعش باشد.

بن سلمان و آینده قدرت

یکی از عوامل اصلی تلاش عربستان برای حل بحران‌های منطقه‌ای و خارج شدن از بن بست، به آینده مسئله انتقال قدرت در این کشور مربوط می‌شود، به گونه‌ای که برخی از ناظران بر این باورند که فرایند انتقال قدرت از ملک سلمان به فرزندش بدون حل و فصل مسائل داخلی و بین المللی عربستان میسر نیست.

لذا، به نظر می‌رسد محمد بن سلمان ـ که تا پیش از این به دنبال به نمایش گذاشتن چهره‌ای مقتدر با ایجاد بحران‌های متعدد بود ـ اکنون با قواعد سیاست و قدرت آشنایی بیشتری پیدا کرده و دریافته است که با تنش آفرینی و ایجاد بحران در روابط با دیگر کشورها، نمی‌تواند قدرت خود در این کشور را تثبیت کند.