* نمایندگان انفرادی یا بخش، حق تحقیق و تفحص ندارند، بلکه تحقیق و تفحص از حقوق خاصه مجلس به شمار می‌رود.
* کار تحقیق و تفحص فاقد هرگونه اثر حقوقی فوری است و تنها جنبه اطلاعی داشته و در موارد لزوم، ممکن است منجر به برخی اقدامات تعقیبی شود.
* از دقت در اصول ۷۶ و ۸۴ و ۸۸ و ۱۳۴ و ۱۳۷ قانون اساسی استفاده می‌شود که دولت و وزرا در برابر مجلس و نمایندگان مسئولند و سوال نمایندگان باید در مجلس عنوان و در همانجا به آن پاسخ داده شود؛ در غیر این صورت سوال نمایندگان از دولت و و هر مقام اجرایی دیگر و پاسخ آن‌ها حکم سوال و پاسخ‌های عادی را دارد.
قوانین مرتبط با تحقیق و تفحص مجلس
در سال 1364 مجلس شورای اسلامی سعی کرد تا با تصویب طرحی رویکر اجرایی به این اصل ببخشد. این طرح که در 7 ماده تصویب شده بود با مخالفت شورای نگهبان مواجه و رد شد.
متن مصوبه
ماده ۱ ـ. در اجرای اصل ۷۶ قانون اساسی و به منظور تحقیق و تفحص در تمام امور کشور در هر دوره قانونگذاری کمیسیونی متشکل از نمایندگان مجلس شورای اسلامی تشکیل می گردد.
تبصره ـ. تعداد اعضای این کمیسیون برابر تعداد استانهای کشور می باشد که از هر استان یک نفر (و در استان های با جمعیت بیش از ۲ میلیون نفر دو نفر خواهد بود) از بین نمایندگان کاندیدای همان استان با رأی مجلس شورای اسلامی انتخاب خواهند شد.
ماده ۲ ـ. کمیسیون موظف است لااقل هر سه ماه یک بار گزارش عملکرد خود را به جلسه علنی مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید، مگر در مواردی که به تشخیص کمیسیون مطرح شدن آن در جلسه علنی صلاح نباشد که در این صورت گزارش خود را با رعایت اصل ۶۹ به اطلاع نمایندگان مجلس خواهد رسانید.
ماده ۳ ـ. کمیسیون می‌تواند جهت تحقیق و تفحص در هر مورد که صلاح بداند و همچنین حسب درخواست هر یک از نمایندگان به افرادی اعم از نمایندگان مجلس و غیر آن‌ها با حکم رسمی مأموریت دهد مأمورین مذکور موظفند در مدت مقرر در حکم گزارش بررسی های انجام شده را در اختیار کمیسیون قرار دهند.
تبصره ۱ ـ. کمیسیون مزبور موظف است نتیجه تحقیق و تفحص را به کمیسیون تخصصی مجلس شورای اسلامی گزارش دهد و کمیسیونهای تخصصی موظفند بنا به درخواست این کمیسیون همکاری لازم را به عمل آورند.
تبصره ۲ ـ. کمیسیون مزبور موظف است در مواردی که هر یک از نمایندگان مجلس شورای اسلامی تقاضا نمایند، تحقیق و تفحص کند.
ماده ۴ ـ. مسؤولان دستگاه های اجرایی قضایی نظامی انتظامی و کلیه سازمان ها و شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت و نهاد‌های قانونی و شهرداری ها و مؤسساتی که شمول آن مستلزم ذکر نام است، مکلفند با مأمورین کمیسیون مذکور همکاری های لازم را به عمل آورند و اطلاعات و مدارک مورد نیاز را بدون فوت وقت در اختیار آنان قرار دهند.
ماده ۵ ـ. کمیسیون مذکور می توانند گزارش های تنظیمی خود را در صورت نیاز همراه با تصویر اسناد و مدارک ضمیمه جهت پیگیری تسلیم مراجع صالحه قضایی نماید و مراجع مذکور موظفند خارج از نوبت به موضوع رسیدگی و نتیجه را در اسرع وقت به کمیسیون گزارش دهند.
ماده ۶ ـ. عدم همکاری مسئولان دستگاه های موضوع ماده ۴ جرم محسوب و موجب انفصال موقت از سه ماه تا یک سال خواهد بود و در صورت تکرار علاوه بر انفصال دائم به تعزیر بر حسب حکم حاکم شرع قانون تعزیرات محکوم خواهند شد.
نظر شورای نگهبان
تفویض اختیار اعمال حق تحقیق و تفحص به کمیسیون چنانکه ظاهر این طرح است مغایر با اصل ۷۶ قانون اساسی است.
اما چنانچه این طرح بر این اساس اصلاح شود که برای استفاده از حق مذکور کمیسیون مقدماتی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی تشکیل گردد تا با توجه به گزارش ها و اطلاعات واصله در امور و مسائلی که تحقیق و تفحص در آن‌ها لازم است بررسی نموده و گزارش آن را به مجلس تقدیم نمایند، با اصل مذکور مغایرت ندارد.
بخش مربوط به تحقیق و تفحص در قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب سال 1379
ماده ۲۱۲- هرگاه نماینده‌ای، تحقیق و تفحص در هر‌یک از امور کشور را لازم بدان،د تقاضاى خود را کتبی به هیأت رئیسه مجلس تسلیم نموده و هیأت رئیسه ظرف چهل و هشت ساعت آن را به کمیسیون تخصصى ذىربط جهت رسیدگى ارجاع مى نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف دو هفته از تاریخ وصول، اطلاعاتى را که در این زمینه کسب نموده در اختیار متقاضى یا متقاضیان قرار دهد.
در صورتى که متقاضى یا متقاضیان، اطلاعات کمیسیون را کافى تشخیص ندهند، کمیسیون موظف است ظرف یک هفته از متقاضى یا متقاضیان و بالاترین مقام دستگاه اجرائى ذىربط دعوت کند و دلایل ضرورت تحقیق و تفحص و نظرات مقام فوق‌الذکر را استماع نماید و تا مدت ده روز گزارش خود را مبنى بر تصویب یا رد تقاضاى تحقیق و تفحص به هیأت رئیسه مجلس ارائه دهد.
این گزارش خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرار می‌گیرد و پس از توضیح سخنگوی کمیسیون و صحبت نماینده متقاضی تحقیق و تفحص هر یک حداکثر ده‌دقیقه، گزارش کمیسیون بدون بحث به رأى گذاشته خواهد شد.
در صورت تصویب انجام تحقیق و تفحص، موضوع به همان کمیسیون تخصصى ذىربط جهت رسیدگى ارجاع مىگردد.
کمیسیون موظف است در مدت بیست روز اعضایهیأت تحقیق و تفحص را که حداقل یازده وحداکثر پانزده نفر خواهند بود از بین نمایندگان تعیین و به رئیس‌مجلس جهت صدور ابلاغ معرفى نماید. چنانچه متقاضیان تحقیق و تفحص کمتر از پنج نفر باشند کلیه آنان عضو هیأت خواهند بود، در غیر این صورت حداقل پنج‌نفر از اعضای هیأت از میان‌متقاضیان تحقیق و تفحص انتخاب خواهند شد.
اعضای هیأت از میان خود یک رئیس، دو نائب‌رئیس و یک دبیر انتخاب مى کنند.
هیأت حداکثر در مدت یک‌ماه پس از پایان مهلت تحقیق و تفحص، گزارش خود را به کمیسیون تسلیم مى نماید. کمیسیون موظف است ظرف یک ماه گزارش هیأت را در جلسه مشترک اعضای کمیسیون و هیأت مطرح و گزارش نهائی را جهت قرائت در مجلس برای مدت نیم‌ساعت تنظیم و پس از تصویب به هیأت رئیسه ارسال نماید. قبل از رأی‌گیری در رابطه با گزارش نهایی، وزیر یا مقام مسئول از عملکرد خود دفاع خواهد نمود.
هیأت رئیسه موظف است گزارش کمیسیون را در دستور هفته بعد کارى مجلس قرار دهد تا توسط سخنگوی کمیسیون قرائت گردد.
تبصره ۱- موضوع تحقیق و تفحص با تشخیص هیأت رئیسه باید صریح و قابل رسیدگی باشد.
تبصره ۲- هیأت تحقیق و تفحص مى تواند از کارشناسان مورد وثوق با تأیید هیأت رئیسه مجلس استفاده نماید. هیأت رئیسه موظف است تنخواه مورد درخواست هیأت را در اختیار رئیس هیأت قرار دهد تا براساس تصمیمات هیأت هزینه کند و با تأیید هیأت رئیسه به هزینه قطعى منظور شود.
تبصره ۳- چنانچه وزیر یا بالاترین مقام دستگاه مورد تحقیق و تفحص تغییر کرده باشد و تحقیق و تفحص مربوط به عملکرد دوران مسئولیت آنان باشد، باید امکان دسترسی آن‌ها به اسناد و مدارک جهت پاسخگویی فراهم گردد.
تبصره ۴- کلیه مکاتبات هیأت با امضاى رئیس هیأت و درغیاب او نائب رئیس معتبر خواهد بود.
تبصره ۵- کمیسیون موظف است همزمان با ارائه گزارش نهائی به هیأت رئیسه، کلیه اسناد، مدارک و پرونده‌های تحقیق و تفحص و یک نسخه از گزارش نهائی را به کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی جهت اقدام قانونی و نیز حفظ و بایگانی اسناد ارسال نماید.
تبصره ۶- ارائه و انتشار هرگونه اطلاعات مربوط به تحقیق و تفحص به هر شکل و عنوان از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی و اعضای هیأت تحقیق و تفحص تا زمان چاپ گزارش جهت قرائت در صحن علنی ممنوع می‌باشد.
تبصره ۷- تحقیق و تفحص مجلس شامل شورای نگهبان، مجلس خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام و پرونده‌های جریانی مراجع قضائی و امور ماهیتی قضائی نمی‌شود و در مورد دستگاه‌هایی که زیرنظر مقام معظم رهبری هستند با اذن معظم له امکان تحقیق و تفحص توسط مجلس وجود دارد.
تبصره ۸- مهلت انجام تحقیق و تفحص شش ماه از تاریخ صدور ابلاغ اعضایهیأت توسط رئیس‌مجلس می‌باشد. در صورت ضرورت با درخواست هیأت و تصویب هیأت رئیسه مجلس تا شش ماه دیگر قابل تمدید می‌باشد.
ماده ۲۱۳- در صورتی که جلسه مشترک هیأت تحقیق و تفحص و کمیسیون تخصصی تخلفات موضوع تحقیق را مهم و مسئول دستگاه یا سازمان را مقصر تشخیص دهد، طرح استیضاح وزیر مربوطه درصورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (۸۹) قانون اساسی در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت.
هیأت رئیسه موظف است در اولین جلسه علنی موضوع استیضاح را اعلام‌وصول و حداکثر تا مدت ده روز در دستور جلسه علنی قراردهد در این صورت سخنگوی کمیسیون حداکثر به مدت نیم ساعت گزارش می‌دهد و سپس طبق مواد مربوط به استیضاح عمل خواهد شد.
ماده ۲۱۴- درصورتی‌که درگزارش کمیسیون، تخلف احراز و درخواست تعقیب شود، متخلف توسط هیأت رئیسه مجلس حسب مورد به قوه قضائیه یا مرجع رسیدگی به تخلفات اداری معرفى مىشود تا خارج از نوبت تقاضاى کمیسیون را مورد رسیدگى قرار داده و نتیجه آن را به کمیسیون اعلام نماید.
تبصره- در صورت ارجاع گزارش به قوه‌قضائیه، کمیسیون موظف است خلاصه گزارشی را که در آن موضوع تخلف، نوع جرم، دلایل توجه اتهام به متهم و مستندات قانونی مشخص شده است، تهیه نماید. این گزارش در یکی از شعب دادگاه رسیدگی به امور کیفری تهران طبق مقررات به صورت خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار می‌گیرد و حداکثر ظرف سه ماه رأی مقتضی صادر می‌شود.
ماده ۲۱۵- مسئولان دستگاه مورد تحقیق و تفحص و کلیه دستگاه‌هاى اجرائى، قضائى و نهادهاى انقلاب اسلامى، موظف به فراهم نمودن امکانات و تسهیلات مورد نیاز هیأت و در اختیار گذاردن اطلاعات و مدارک درخواستى هیأت هستند و در صورت عدم همکارى، مسئولان دستگاه ذىربط متخلف و مجرم محسوب مى گردند و با شکایت هیأت تحقیق و تفحص، مورد تعقیب قضائى قرار خواهند گرفت.
باید اذعان کرد، قانون اساسی، ثروت مدون هر جماعت انسانی است که تحت عنوان کشور پا به عرصه وجود گذاشته اند و روابط اجتماعی افراد و نهاد‌های اجتماعی را به نظم درمی‌آورد و چون قانون اساسی یک کشور حاصل چندین قرن تجربه از نوع بشر است، باید آن را یکی از دستاورد‌های میراث مشترک بشریت قلمداد کرد که مختص به هیچ فرد یا گروه یا ملت و مردمی ندارد.
اختياران مجلس ايران لا اقل دراين دوره فرماليته ميباشد