تراریخته راهکاری برای مقابله با مخاطرات طبیعی

به گزارش «تابناک» به نقل از ایسنا، دکتر بهزاد قره‌یاضی، رییس سابق پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی صبح روز (شنبه، ۱۵ خرداد) بر اثر ابتلا به کرونا دار فانی را وداع گفت.

مرحوم قره‌یاضی، اولین برنج تراریخته ایرانی از طریق مهندسی ژنتیک را معرفی و تولید کرد و تا زمان حیات وی اجازه رهاسازی این برنج از سوی مسوولان داده نشد. این در حالی است که در سال ۸۳ بر اساس دعوت رسمی و کتبی وزیر جهاد کشاورزی وقت، معاون اول رییس جمهور وقت به عنوان یک کار علمی درجه اول، افتخار برداشت اولین محصول برنج تراریخته تولید شده در جهان را کسب کرد و این برداشت سَمبلیک همزمان با سال جهانی برنج، شهرت و آوازه علمی ایران را در سراسر جهان طنین‌ انداز کرد به گونه‌ای که نام ایران را در صدر کشورهای اسلامی و به عنوان اولین کشور موفق در تولید انبوه برنج تراریخته، برای همیشه در تاریخ ثبت کرد.

وی همواره بر توسعه تراریخته به عنوان یک فناوری زیستی تاکید داشت در حالی که با گذشت بیش از دو دهه از کشت انبوه و تجاری‌سازی محصولات تغییر یافته ژنتیکی یا تراریخته، رویکردهای مختلفی در دنیا، نسبت به این محصولات وجود دارد. در حالی که بیش از ۹۹ درصد از کل سطح زیر کشت محصولات تراریخته منحصر به ۴ محصول ذرت (۳۱ درصد)، سویا (۵۰ درصد)، پنبه (۱۳ درصد) و کلزا (۵ درصد) است و تولید سایر محصولات تراریخته که یک درصد سطح زیر کشت این محصولات را تشکیل می‌دهند، بسیار محدود است.

بیش از ۹۰ درصد این محصولات در ۵ کشور امریکا، کانادا، برزیل، آرژانتین و هندوستان تولید می‌شود و حدود ۲۰ کشور دیگر سهم بسیار کوچکی در تولید این محصولات ایفا می‌نمایند. در سایر کشورهای جهان (حدود ۱۶۸ کشور) هیچ محصول تراریخته‌ای کشت نمی‌شود.

همچنین ۸۷ درصد از سویا، ۳۲ درصد از ذرت،۳۰ درصد از کلزا و حدود ۸۰ درصد از پنبه جهان از نوع تراریخته است و از نظر تجاری نیز دو محصول "ذرت" و "سویا" بالاترین میزان تجارت تراریخته‌ها را به خود اختصاص داده‌اند که ین محصولات به طور عمده در خوراک دام و تولید سوخت‌های زیستی مصرف می‌شود.

از اوایل دهه ۸۰ شمسی که موضوع تولید، واردات و مصرف محصولات تغییر یافته ژنتیکی (تراریخته) در کشور مطرح شد، این موضوع همواره مورد مناقشه موافقان و منتقدان این محصولات قرار داشته و نظرات مختلفی در تایید و یا رد این محصولات مطرح شده است.

محصولات تراریخته، سریع‌ترین فناوری پذیرفته شده توسط بشر هستند و استفاده از آنها به تامین امنیت غذایی و مدیریت تغییرات اقلیمی با رویکرد توسعه پایدار کمک بزرگی کرده است. علاوه بر آن کشت گیاهان تراریخته توسط بیش از ۱۸ میلیون کشاورز در سطح ۱۸۵میلیون هکتار در ۲۶کشور از پنج قاره جهان و صدور مجوز کشت و مصرف آنها در اتحادیه اروپا و مصرف آن در ۲۰۰ کشور جهان بدون مشاهده کوچکترین عوارض نیز نشان‌دهنده ایمنی و سلامت این فناوری است.

ماجرای تراریخته‌ها در ایران وقتی اوج گرفت که موضوع واردات برنج‌های تراریخته و کشت آنها در شمال کشور رسانه‌ای شد؛ برنج‌هایی که بدون برچسب تراریخته به بازار عرضه شدند و مورد مصرف مردم قرار گرفتند. هنوز کسی نمی‌داند چند درصد برنج مصرفی مردم تراریخته است و آیا اینکه این تراریخته‌ها برای سلامت مردم مضر هستند یا نه.

تراریخت بخوریم یا نخوریم؟

محققان زیادی که در زمینه ایمنی زیستی در کشورهای مختلف دنیا در حال تحقیقات هستند، اعتقاد دارند که تبعات استفاده از محصولات تراریخته شاید چند نسل بعد روی انسان‌ها معلوم شود؛ چون به هر حال جهش ژنی در طبیعت اتفاق می‌افتد؛ هر چند که نتایج مطالعات بلندمدت مراجع معتبر بین‌المللی حاکی از سلامت این محصولات است.

موافقان محصولات تراریخته در این زمینه چنین تاکید دارند که این ادعای مخالفان مبنی بر اینکه زیان‌های احتمالی این محصولات در آینده مشخص می‌شود، نشانه این حقیقت است که تاکنون باوجود مطالعات فراوان و گسترده، هیچ زیانی به اثبات نرسیده و این محصولات سالم هستند.

اثر محصولات تراریخته بر محیط زیست از دیگر دغدغه‌های مخالفان این فناوری در استفاده و مصرف تراریخته‌ها است اما در این مورد تراریخته‌ها نه تنها مضر نیستند که به سود محیط زیست هم عمل می‌کنند و به عنوان یکی از سودمندترین و سالم ترین روش‌های کشت در میان فعالان محیط زیست مطرح است.

اثر این محصولات تراریخته بسیار پیچیده است. گیاهان مقاوم به علف‌کش‌ها مانند ذرت به کشاورزان این امکان را می‌دهد که از علف‌کش "راندآپ" به مقدار زیادی استفاده کنند بدون اینکه به ذرت، حتی وقتی که جوانه زده است، آسیبی وارد شود. زیان‌های محصولات مقاوم به علف‌کش‌ها این است که باعث افزایش مصرف علف‌کش‌ها شده و این علف‌کش‌ها به محیط زیست وارد شده و سبب پیدایش علف‌های مقاوم به این علف‌کش‌ها می‌شود.

با ‌این‌حال علف‌کش راندآپ (گلیکوفوزیت) کم ‌خطرتر از علف‌کش‌های پیشین است.

علی رغم این مخالفت‌ها با توجه به افزایش جمعیت جهان و ضرورت ایجادامنیت غذایی، محققان دنیا بر توسعه روش‌هایی برای بهره وری بیشتر اراضی کشاورزی تاکید دارند که در این زمینه بیوتکنولوژی یکی از این راهکارها است.

بر اساس آمارها سالانه بالغ بر ۱۶ میلیارد دلار محصول غذایی آماده مصرف به کشور وارد می‌شود که بیش از ۵۵ درصد کالری مصرفی کشور را شامل می‌شود ضمن آنکه بیش از ۹۰ درصد روغن نباتی، علوفه و خوراک دام کشور وارداتی است و ایران جز یکی از بزرگترین وارد کنندگان برنج در دنیا قرار گرفته است.

در این بین ۵ میلیارد دلار از واردات محصولات غذایی کشور طی به محصولات تراریخته اختصاص داشته به طوری که از ۸.۹ میلیون تن ذرت دامی وارداتی در سال ۹۷ حدود ۷.۵ میلیون تن تراریخته بوده‌اند.

در شرایطی که در تامین محصولات غذایی تا حد زیادی وابسته به واردات هستیم برای تولید سهم ۴۵ درصدی کالری مصرفی کشور (۵۵ درصد کالری مصرفی وارداتی است) در داخل، بیشترین سم را مصرف می کنیم به طوری که تنها در ۱۰ ماه نخست سال ۹۷ حدود ۱۴۹ میلیون دلار آفت کش وارد کرده‌ایم.

از سوی دیگر تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین چالش دیگری برای تامین امنیت غذایی است؛ چرا که تغییرات اقلیمی تاکنون بیش از ۲۵ درصد محصولات کشاورزی را از بین برده و بر اساس گزارش ناسا، غرب آسیا (خاورمیانه) از جمله مهمترین مناطق جهان است که تا نیم قرن دیگر متاثر از پدیده تغییر اقلیم و افزایش دما خواهد شد.

بر این اساس محققان با استفاده از فناوری بیوتکنولوژی، به دنبال محصولات کشاورزی با بهره‌وری بالاتر و ارزش غذایی بالاتر هستند.

در این راستا محققان یک شرکت دانش بنیان زیست فناوری موفق به تولید برنج تراریخته غنی از آهن شدند که می‌تواند نیاز زنان باردار و دیگر گروه‌ها به این عنصر حیاتی را تامین کند.

آهن و روی در پوشش دانه برنج ذخیره می‌شوند و وقتی که این پوشش دانه حذف شده و به اصطلاح پولیش می‌شود و بعد دانه پخته می‌شود، قسمت اعظمی از این آهن و روی هدر می‌رود. در این طرح دو ژن را که مسوول افزایش آهن در دانه برنج بودند، به برنج منتقل کردیم. یکی از اینها ژن فریتین است که حدود چهار هزار و ۵۰۰ اتم آهن در هسته خودش ذخیره می‌کند و ژن دیگر مسوول حذب آهن از خاک و انتقال آهن از اندام گیاهی به دانه است.

با استفاده از این روش‌ها میزان آهن در دانه برنج ۴.۴ برابر افزایش یافته است.

تنش شوری یکی از مهمترین تنش‎های غیر زیستی محسوب شده و از عواملی است که گیاهان را از رسیدن به حداکثر پتانسیل ژنتیکی خود باز می‎دارد. با توجه به افزایش جمعیت و اهمیت امنیت غذایی، پژوهشگران برای غلبه بر این مشکل روش‎های مختلف زراعی و ژنتیکی را به کار گرفته‎اند. در این راستا محققان کشور موفق به انتقال ژن تحمل به شوری" به گیاه گوجه فرنگی شدند.

محققان یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز روشی را برای کاشت بادام عرضه کردند که در طول ۳ ماه، تنها نیاز به یک واحد آبیاری دارد.

به طور کلی محصولات تراریخته از راه‌های زیر بر امنیت غذایی، توسعه پایدار و تغییرات اقلیمی موثر بوده‌اند:

افزایش تولید محصول به مقدار ۵۷۴ میلیون تن به ارزش ۱۶۷.۸ میلیارد دلار آمریکا در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ و ۷۵ میلیون تن به ارزش ۱۵.۴ میلیارد دلار آمریکا تنها در سال ۲۰۱۵

حفظ تنوع زیستی از طریق حفظ ۱۷۴ میلیون هکتار زمین در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ و ۱۹.۴ میلیون هکتار تنها در سال ۲۰۱۵

ذخیره ۶۲۰ میلیون کیلوگرم ماده موثره آفت کش‌ها در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ و ۳۷.۴ میلیون کیلوگرم فقط در سال ۲۰۱۵

کاهش استفاده از سموم آفت کش به مقدار ۸.۱ درصد در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ و ۶.۱ درصد تنها در سال ۲۰۱۶

کاهش خارج قسمت اثرات زیست محیطی (EIQ) تا ۱۹ درصد در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ و ۱۸.۴ درصد فقط در سال ۲۰۱۵

کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن در سال ۲۰۱۵ تا ۲۶.۷ میلیارد کیلوگرم، معادل خروج ۱۱.۹ میلیون ماشین از جاده‌ها به مدت یک سال

کمک به کاهش فقر از طریق کمک به ۱۸ میلیون خرده کشاورز و خانواده‌های آنها که در مجموع معادل ۶۵ میلیون نفر بوده است

ریسک فناوری‌ها برای پایداری

دکتر محمود تولایی رییس انجمن ژنتیک در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص غیر سالم بودن محصولات تراریخته و یا سالم بودن آن توضیح داد: وقتی محصولی برای یک صفتی، نوع مهندسی ژنتیکی شده و یا تراریخته شدن تولید می‌شود، یعنی تمامی صفات آن دانه، بذر و یا محصول بین نژاد اصلی و والد است ولی یک صفت در آن تغییر کرده که این صفت از ویژگی‌هایی چون مقاومت به آفات و یا سایر ویژگی‌ها برخوردار است.

وی ادامه داد: این در حالی است که در پای محصولات مشابه ۷ تا ۸ برابر محصولات تراریخته، سم ریخته شده که سرطان‌زا و مضر بودن آن به اثبات رسیده است ولی برخی ادعا می‌کنند که در حال حاضر ضرر محصولات تراریخته در مقالات درج نشده است ولی از کجا معلوم که ۲۰ سال آینده ضرر این محصولات شناخته شود؟ در پاسخ به این دسته از افراد باید گفته شود سمی که همین امروز مضر بودن آن اثبات شده و شاهد بروز سرطان و رخدادهای بعد آن هستیم، نادیده گرفته و به خطرات احتمالی ۲۰ سال آینده توجه می‌شود!

این استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله با بیان اینکه در کنار هر فناوری دو موضوع Risk Assessment (ارزیابی احتمال بروز خطر)و Risk Managment (مدیریت خطر) مطرح است، خاطرنشان کرد: از این رو کسی مسلط به دانش و فناوری خاصی باشد می‌تواند هر خطری که منجر به بروز عوارضی در آینده باشد شناسایی کند و با تدابیر و پایش‌هایی که وجود دارد، در صورتی که احتمال خطر به جدی احساس می‌شود، مدیریت مخاطرات صورت گیرد.

وی ادامه داد: با این روند اعتماد مردم به رسانه ملی در این شرایط بحران سلب خواهد شد؛ چراکه مردم در این شرایط منازل خود، به این رسانه پناه آورده‌اند و بیشترین مخاطبان را دارند و زمانی که کذب بودن اطلاعات این چنین تبلیغاتی برای آنها آشکار شود، اعتماد مردم به رسانه هم از دست خواهد رفت. از این رو لازم است دستگاه‌های قضائی کشور در این موضوع وارد شوند چرا که با یک کلاهبرداری سامانه یافته مواجه هستیم.

تولایی اضافه کرد: علاوه بر آن سایر شرکت‌هایی که صادقانه همین روغنی که از سوی همین شرکت وارد می‌شود، را وارد و عرضه می‌کنند، برچسب‌گذاری کردند ولی شرکتی که تبلیغات گسترده کرده است، اعلام می‌کند روغن غیر تراریخته.

تحولاتی که تراریخته در دهه‌ها آینده ایجاد کرده است

با ورود به سومین دهه از تجاری‌سازی محصولات تراریخته نوآوری‌های تحول بر انگیزی در حال رخ دادن است که پیش‌بینی می‌شود منجر به انقلابی در توسعه صفات و محصولات تراریخته جدید شود.

اولین نسل محصولات تراریخته بر صفات موثر بر نهاده‌ها مانند مقاومت به آفات، ویروس و تحمل به علف‌کش‌ها متمرکز بود که به تولید ۵۷۴ میلیون تن محصول برای کشاورزان و تولیدکنندگان غذا طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ منجر شد که ارزشی معادل ۱۶۷.۸ میلیارد دلار داشت. این منافع همچنین دسترسی بهتر به غذا و تغذیه سالم را برای ۷.۴ میلیارد نفر جمعیت جهان را فراهم ساخت.

نسل دوم محصولات تراریخته شامل ترکیب این صفات در یک محصول و تحمل به کم‌آبی می‌شود. و نسل سوم محصولات تراریخته نیز همزمان با آغاز توجه به بهبود تغذیه مصرف‌کنندگان بوده است. صفات مورد نظر در این نسل شامل چندین محصول بهبود دهنده سلامت مصرف‌کننده مانند سویای دارای اسیدهای چرب امگا-۳ می‌شود.

همچنین پیش بینی می‌شود ابزارهای نوآوری در بیولوژی مولکولی به طور مستمر توسعه می‌یابد تا کشف ژن‌های جدیدی که می‌توانند به فراوانی و دسترسی به غذا و بهبود ترکیبات غذایی کمک کنند، تسهیل شود. محصولات تراریخته که هم‌اکنون در مرحله آزمایش مزرعه قرار دارند و در سال‌های آینده رهاسازی خواهند شد و این امر نشان‌دهنده جهت‌گیری نوآوری‌ها به سمت صفات مؤثر بر نهاده‌ها و محصول برای کشاورزان و مصرف‌کنندگان خواهد بود.

از سوی، این نظر محققان است که با توجه به تغییر اقلیم و کمبود منابع آبی باید به سمت کشت محصولات کم آب‌بر حرکت کنیم که در این زمینه محصولات مبتنی بر فناوری می‌تواند بسیاری از چالش‌های کشور در زمینه کمبود آب و کاهش پدیده فرونشست زمین موثر باشد.