وقتی حرف از قدیمی‌ترین محوطه‌های تاریخی در میان باشد، احتمالا اولین جایی که به ذهنتان می‌رسد اهرام جیزه، قدیمی‌ترین و بزرگترین هرم از مجموعه سه‌گانه اهرام مصر، یا محوطه سنگی استون هنج در انگلیس است. اما شاید برایتان جالب باشد که این محوطه‌های معروف باستان‌شناختی در مقایسه با تاریخ بلند بشریت قدمت چندانی ندارند.

به نقل از مطلب جدیدی که در پایگاه اطلاع‌رسانی لایو ساینس منتشر شده، اجداد ما از ۶ میلیون سال پیش در زمین زندگی می‌کردند و هنوز محققان و باستان‌شناسان درباره آن که قدیمی‌ترین محوطه تاریخی که میزبان این انسان‌های اولیه بوده کدام است، با هم اختلاف‌نظر دارند. همان‌طور که یوناتان ساله (Yonatan Sahle) استاد ارشد رشته باستان‌شناسی در دانشگاه کیپ تاون آفریقای جنوبی می‌گوید، این پرسش که قدیمی‌ترین محوطه باستان شناسی تاریخ کجاست موضوعی است که در بین جامعه باستان‌شناسی جهان دو دستگی ایجاد کرده است.

ده‌ها متخصص حوزه باستان‌شناسی پیشاتاریخی و انسان‌شناسی در گفت‌وگو با لایو ساینس از نظریات خود در این باره گفتند. اولین محوطه باستانی که گفته می‌شود شایسته عنوان قدیمی‌ترین محوطه تاریخی جهان است، لومکوی ۳ (Lomekwi ۳) نام دارد که در یک تپه واقع در غرب دریاچه تورکانا در کنیا قرار داشته و استخوان‌های انسان هومینین و ابزارهای سنگی در آن یافت شده است. محققان در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۵ در مجله Nature منتشر شد، گزارش دادند با تعیین قدمت رسوباتی که این ابزار در آنها کشف شده‌اند، قدمت این محوطه تاریخی حدود ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار سال تخمین زده می‌شود. براساس تحقیقات مربوطه، این ابزار احتمالا توسط انسان‌ریخت جنوبی عفاری (Australopithecus afarensis) ساخته شده‌اند، یک نوع هومینین که آن دوران جمعیت آن در این منطقه رشد کرد.

جیسون لوییس (Jason Lewis) معاون موسسه ترکانا و از مولفان این پژوهش در ایمیلی تاکید کرد: لومکوی ۳ قدیمی‌ترین محوطه باستان شناختی جهان است.

جرمی دی سیلوا (Jeremy DeSilva) استادیار رشته انسان‌شناسی در کالج دارتموث آمریکا با تایید این ادعا اذعان کرد همه دانشمندان و محققان در این باره اتفاق نظر ندارند و گفت: لومکوی یک منطقه مورد مناقشه است و برخی از همکارانمان در مورد قدمت ابزار پیدا شده در این محوطه قانع نشده‌اند.

دیوید براون (David Braun) استاد انسان شناسی دانشگاه جورج واشنگتن در همین راستا در گفت‌وگو با لایو ساینس گفت: چند مقاله جدید منتشر شده که وضعیت دست‌سازه‌های تاریخی یافت شده در منطقه لومکوی ۳ را زیرسوال می‌برد با این استدلال که این دست‌سازه‌ها در شرایطی کشف نشده‌اند که بتوان در مورد قدمت آنها مطمئن بود. به عبارت دیگر قدمت این مصنوعات ممکن است با قدمت رسوباتی که در آن کشف شده‌اند، یکی نباشد.

ساله یکی از این باستان‌شناسان مردد است. وی می‌گوید: برای بسیاری از ما، از جمله خودم، شواهد بی‌چون و چرای قدیمی‌ترین محوطه باستان‌شناختی جهان از ابزارهای سنگی کشف شده در محوطه‌ی تاریخی گونا (Gona) در کشور اتیوپی می‌آید که ۲ میلیون و ۶۰۰ سال قدمت دارند.

به گفته این استاد باستان شناسی، تاریخ‌های به دست آمده درباره محوطه لومکوی ۳ بحث برانگیز است و وی تردید دارد دست سازه های تاریخی یافت شده در این محوطه واقعا ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار سال قدمت داشته باشند. همچنین پژوهش‌ها درباره محوطه لومکوی ۳ نسبتا تازه هستند در حالی که تحقیقات مربوط به محوطه گونا طی چند دهه منتشر شده‌ و از سد بررسی‌ها و موشکافی‌های دقیق علمی و دانشگاهی عبور کرده‌اند.

ابزار سنگی کشف شده در محوطه تاریخی گونا احتمالا به دست گونه استرالوپیتکوس گارهی (Australopithecus garhi) ساخته شده‌اند، یکی از اجداد انسان که حدود ۲ میلیون و پانصد سال پیش در شرق آفریقا زندگی می‌کرد. فسیل‌های این گونه در نزدیکی ابزارهای سنگی پیدا شدند. همچنین به استناد آنچه در سایت پروژه خاستگاه انسانی اسمیتسونین آمده، این گونه یکی از اولین اجداد انسانی بودند که ابزارهای سنگی پیچیده ساختند.

تیم وایت (Tim White) از مدیران مرکز تحقیقات تکامل انسان در دانشگاه کالیفرنیا در این باره می‌گوید: ادعاهایی که درباره محوطه لومکوی وجود دارد به هنگام اعلام به اندازه کافی تشریح نشدند و با وجود انتقادات به‌جایی که به مطالعه منتشر شده در مجله Nature وارد شد، تاکنون هیچ شواهد جدیدی در این باره ارائه نشده است.

بنابراین وایت هم تایید می‌کند محوطه باستانی گونای اتیوپی شواهد بی‌چون‌وچرایی دارد که ثابت می‌کند قدیمی‌ترین محوطه تاریخی جهان است.

با وجود این برخی محققان از این ایده که لومکوی در مقایسه با گونا قدمت بیشتری دارد، دفاع می‌کنند. ریک پاتس (Rick Potts) مدیر برنامه خاستگاه انسان اسمیتسونین یکی از این محققان است. وی می‌گوید: براساس شواهد متقن موجود از برخورد سنگ به سنگ، لومکوی ۳ قدیمی‌ترین محوطه تاریخی جهان است که اجداد انسان‌ها در آن مصنوعات سنگی ساخته‌اند.

به گفته وی، دست‌سازه‌های سنگی کشف شده در لومکوی ۳ با آنها که در گونا یافت شده‌اند، تفاوت دارند. این سنگ‌ها زمخت‌تر هستند و ممکن است اصلا به عنوان ابزار مورد استفاده قرار نگرفته باشند. روی مصنوعات سنگی یافت شده در لومکوی ۳، جای عجیب ضربه دیده می‌شود، از جمله فرورفتگی‌های بزرگ و عمیق که احتمالا حاصل به هم خوردن سنگ‌ها هستند. پاتس می گوید مردمان لومکوی ۳ ابزارهای سنگی درست نمی کردند و فقط سنگ‌ها را به دلایل نامعلوم به هم می‌کوبیدند. اگرچه مصنوعات سنگی لومکوی به عنوان ابزار مورد استفاده قرار نمی گرفتند اما همچنان دست سازه انسانی در نظر گرفته می‌شوند.

فارغ از آن که کدام یک از این دو محوطه تاریخی قدیمی‌ترین منطقه باستان‌شناختی در جهان است، به جرات می‌توان گفت اهرام جیزه که حدود چهار هزار و پانصد سال قدمت دارند و سنگ‌های استون هنج با پنج هزار سال قدمت در مقایسه با هردوی آنها نسبتا نوپا هستند.