کار کودک از جمله مصادیق قدیمی نقض حقوق بشر است. واقعیات دردناک زندگی این افراد بی‌پناه موجب شد تا از دهه آخر قرن پیشین، حقوق کودک و سپس کار وی، مورد توجه جامعه بین‌المللی قرار گیرد.
به گزارش «تابناک»؛ حمایت از کودکان و حقوق کودکان واژه‌هایی هستند که خیلی از عمر کاربرد آن‌ها نمی‌گذرد. در گذشته هیچ‌کس به اینکه حمایت ویژه‌ای را به کودکان اختصاص دهد، نمی‌اندیشید و کودکان همچون بزرگسالانی کوچک به حساب می‌آمدند.
کار کودک از جمله مصادیق قدیمی نقض حقوق بشر است و واقعیات دردناک زندگی این افراد بی‌پناه موجب شد تا از دهه آخر قرن پیشین، حقوق کودک و سپس کار وی، مورد توجه جامعه بین‌المللی قرار گیرد. کار کودک پدیده‌ای است که در جهان امروز به هیچ عنوان پذیرفته نیست، به این دلیل که کار کودک، کودکان را از دوران کودکی خود و از جایگاه انسانی آن‌ها محروم می‌سازد و برای رشد فیزیکی و روانی آن‌ها زیان‌آور است.
امروزه یکی از مسائل مهمی که قانون‌گذاران، حقوقدانان، روانشناسان و جامعه‌شناسان بین‌المللی و داخلی مورد توجه خود قرار داده‌اند، کودکان کار و معضلات ناشی از کار کودک است. زیرا کودکان امروز امید و سرمایه ملی فردای جامعه خود هستند و چشم امید آینده یک جامعه به کودکان امروز می‌باشد. کودک به عنوان یک انسان دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان‌هاست. حقوقی که از آن‌ها به عنوان حقوق بشر یاد می‌شود.
با وجود ضرورت حمایت از حقوق کودکان بنا به دلایلی همچون ناتوانی آن‌ها در محافظت بهینه از خود، حساسیت و لطافت روحی آن‌ها و آسیب‌پذیری‌شان دو چندان می‌گردد. کودکان کار به کودکانی گفته می‌شود که از سوی سرپرست یا والد خود به اجبار به فعالیتی واداشته می‌شوند که او را از رشد طبیعی و حتی روانی و جسمی‌اش بازمی‌دارد؛ به عبارتی هر کاری که کودک به واسطه آن از تحصیل و نشاط و شادی محروم شود یا با انجام کارهای نادرست به سمت و سوی بزهکاری برود، در این تعریف جای می‌گیرد. این تعریف برگرفته از کنوانسیون بین‌المللی کار است.
کودکان به دلیل لطافت روحی و ضعف جسمانی که دارند از کار کردن ممنوع هستند. آن‌ها در دوران کودکی باید به دنبال بازی و فعالیت‌های مفید همچون مطالعه، درس خواندن، تفریح، ورزش و سرگرمی باشند. بی توجهی به کودکان می‌تواند بازخوردهای بسیار بدی را برای اجتماع داشته باشد. در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود که بسیاری از کودکان کار به دلیل تحمل و فشار بالای کاری دست به خلاف و بزهکاری می‌زنند، و همین کودکان هستند که به دلیل تحمل خشونت کاری بعدها تبدیل به بزهکارانی قوی و حرفه‌ای می‌شوند؛ برای همین قانون‌گذاران جوامع به دنبال تدوین قوانین برای ممنوعیت کار کودکان و همچنین حمایت از حقوق کودکان هستند.
قانونگذاری در سطح بین‌المللی در حمایت از حقوق کودکان و ممنوعیت کار آن‌ها به طور عمده در اسناد زیر به چشم می‌خورد که کوتاه به آن‌ها اشاره می‌شود.
آیا می‌دانید میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی چیست؟
این میثاق که توسط مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۶۶ میلادی به تصویب رسیده و در سال ۱۹۷۶. م لازم‌الاجرا شده است، در واقع اصول اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب ۱۹۴۸. م میلادی را در خصوص حقوق مدنی و سیاسی، دوباره اعلام می‌کند و دولت‌های طرف آن را متعهد می‌سازد تا در جهت تحقق این اصول دست به اقدام بزنند.
ماده ۹ این میثاق بیان می‌دارد: «هیچ کس را نباید در بردگی یا انقیاد نگه داشت یا ملزم کرد که به کار تحمیلی یا اجباری بپردازد». از عموم و اطلاق واژه هیچ کس در این ماده، در راستای حمایت از حقوق کار کودکان این گونه می‌توان استنباط کرد که کودکان نیز همچون بزرگسالان شامل مفوم «هیچ کس» می‌شوند. بنابراین، مطابق این میثاق، بردگی یا انقیاد یا کار تحمیلی و اجباری در خصوص کودکان نیز ممنوع اعلام گردیده است.
آیا می‌دانید چرا اعلامیه جهانی حقوق بشر تصویب شد؟
در تاریخ ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ میلادی (۸ آذر ماه ۱۳۲۷) مجمع عمومی سازمان ملل متحد اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر را تصویب کرده است. مجمع عمومی سازمان ملل متحد، سال ۱۹۶۸ میلادی را به‌اتفاق آرا سال بین‌المللی حقوق بشر تعیین کرده است. در زمان هیتلر که نژادپرستی و تعصب مسلکی خود را علیه حقوق بشر آلمان و سایر کشورها و علیه اصول «آزادی برابری و برادری» سوق داد و زمانی که تجاوزهای او دنیا را گرفتار یک جنگ جدید همگانی کرد، کنفرانس سانفرانسیسکو که برای طرح منشور ملل متحد در سال ۱۹۴۵. م تشکیل شده بود به اتفاق آرا این نظریه را تأیید کرد و دولت‌ها مجبور شدند بر اثر فشار افکار عمومی به علت تجاوزات هیتلر نه فقط مرتکبین جنایات جنگی و جنایات ضدبشریت را محاکمه و مجازات کنند بلکه رسما تعهد کنند یک اعلامیه‌ی بین‌المللی و حقوقی تدوین کنند.
آیا می‌دانید میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چیست؟
این میثاق که توسط مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۶۶. م به تصویب رسیده است و در سال ۱۹۷۶. م لازم الاجرا شده است، اصول اعلامیه جهانی حقوق بشر را در خصوص حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دوباره تصدیق می‌نماید و ماده ۱۰ این میثاق به دولت‌های طرف آن توصیه می‌نماید که افراد جوان را از بهره‌کشی اقتصادی اقتصادی و اشتغال به کارهای زیان‌آور برای اخلاقیات، تندرستی یا زندگیشان و نیز از کارهایی که احتمالا مانع رشد طبیعی آن‌ها می‌شود، محافظت نمایند. هم چنین این سند، دولت‌ها را متعهد می‌سازد که محدودیت سنی وضع نمایند تا اشتغال کارمزدی کودکان پایین‌تر از آن سن ممنوع و عدم رعایت آن طبق قانون قابل مجازات گردد.
آیا می‌دانید اعلامیه جهانی حقوق کودک چه زمانی به تصویب رسید؟
این اعلامیه توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اجلاس موّرخ بیستم نوامبر ۱۹۵۹. م تصویب شده است. این اعلامیه از یک مقدمه و ده اصل و یک توصیه تشکیل یافته، در خصوص حمایت از حقوق کار کودک طی اصل ۹ خود مقرر داشته است که کودک باید در برابر هر گونه غفلت، ظلم و استثمار حمایت شود. کودک نباید به هر شکلی وسیله مبادله قرار گیرد. کودک نباید قبل از رسیدن به حداقل سن مناسب به استخدام درآید و به هیچ وجه امکان و یا اجازه استخدام کودک در کارهایی داده شود که به سلامت یا آموزش وی لطمه زده و یا باعث اختلال رشد بدنی، فکری و یا اخلاقی وی گردد.
آیا می‌دانید پیمان نامه حقوق کودک چه زمانی به تصویب رسید؟
این پیمان‌نامه که در سال ۱۹۸۹. م (سال ۱۳۶۸ ه. ش) توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در یک مقدمه و ۵۴ ماده، تصویب و تدوین گردیده در سال ۱۹۹۰. م به مرحله اجرا در آمده است، در واقع رشته کاملی از حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را که برای بقاء، پرورش، حفاظت و مشارکت آن‌ها در زندگی اجتماعی‌شان حیاتی است به صورت امری به هم پیوسته و تفکیک‌ناپذیر، تصدیق و تحکیم کرده است. پیمان‌نامه حقوق کودک سازمان ملل متحد جامع‌ترین سند حقوق بشری در زمینه حمایت از حقوق کودکان است به این خاطر که دربرگیرنده موادی است که تاکنون در هیچ سند دیگری با این وسعت مطرح نشده بودند.
سازمان بین‌المللی کار که یکی از سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد است، بیشترین نقش را در زمینه تحت نظم در آوردن مقررات مربوط به کار و ممنوعیت کار کودک ایفا کرده است. سازمان ملل متحد دو پروتکل به پیمان نامه حقوق کودک را پذیرفته است. پروتکل اختیاری به پیمان نامه حقوق کودک در خصوص فروش کودکان، فاحشه‌گری کودکان و هرزه‌نگاری کودکان و پروتکل اختیاری به پیمان نامه حقوق کودک در خصوص حضور کودکان در مخاصمات مسلحانه تحت عنوان پروتکل کودکان سرباز.
آیا جمهوری اسلامی ایران پیمان نامه حقوق کودک را پذیرفته است؟
دولت جمهوری اسلامی ایران در اسفند ۱۳۷۲ با «قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به پیمان نامه حقوق کودک» و با تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسماً این پیمان نامه را پذیرفت؛ مشروط بر آن که مفاد آن در هر مورد و هر زمان در تعارض با قوانین داخلی و موازین اسلامی باشد یا قرار گیرد از طرف دولت جمهوری‌اسلامی ایران لازم‌الاجرا نباشد. از سال ۷۲ تا ۸۸ وزارت امور خارجه به نمایندگی از دولت امور مربوط به اجرای مفاد پیمان نامه و وظیفه نظارت و تنظیم و ارسال گزارش ادواری آن را برعهده داشت و از دی‌ماه ۱۳۸۸ با مصوبه دولت، مسئولیت این پیمان نامه به وزارت دادگستری واگذار شد.
آیا می‌دانید پیمان نامه مربوط به حداقل سن اشتغال چیست؟
سازمان بین‌المللی کار بیشترین معیارهای مربوط به کار کودکان را به مساله حداقل سن استخدام و شروع به کار اختصاص داده است؛ بدین معنی که تاکنون ۱۱ پیمان نامه بین‌المللی و ۵ توصیه نامه اختصاصا در این باره تصویب نموده است. اما پیمان نامه حداقل سن برای استخدام (شماره ۱۳۸) جامع‌ترین سند مربوط به حداقل سن اشتغال می‌باشد و موضوع آن عام است. این پیمان نامه در واقع تجدید نظر شده پیمان نامه شماره ۵۹ می‌باشد. بنا بر ماده ۱ پیمان نامه تجدید نظر شده، دولت‌های عضو متعهد می‌شوند از آن چنان سیاست ملی پیروی نمایند که هدف الغاء موثر کار اطفال و بالا بردن تدریجی حداقل سن اشتغال یا پذیرش به کار در سطحی باشد که به نوجوانان امکان دهد به کامل‌ترین حد از رشد جسمی و فکری دست یابند.
اسناد مربوط به ممنوعیت کارهای خطرناک چیست؟
همچنین سازمان بین‌المللی کار اسنادی را مربوط به کارهای خطرناک و زیان‌آور به تصویب رسانده است. به عنوان مثال، پیمان نامه شماره ۱۳ و توصیه نامه شماره ۴ که طی آن به دولت‌ها توصیه شده به کار گماردن اطفال کمتر از ۱۸ سال را در تمام صنایعی که خطر مسمومیت‌های ناشی از سرب وجود دارد را ممنوع سازند. اسناد دیگری هم در زمینه ممنوعیت کار در شب به تصویب سازمان بین‌المللی کار رسیده‌اند از جمله پیمان نامه‌های شماره ۶.۹۰ و ۲۰، بر اساس پیمان نامه شماره ۶ مصوب سال ۱۹۱۹. م، به کار گماردن کودکان و نوجوانان کمتر از ۱۸ سال در مدت شب در موسسات صنعتی اعم از خصوصی یا عمومی ممنوع می‌گردد. کمیته کار کودک پیمان نامه جدید کار کودک تحت عنوان پیمان نامه شماره ۱۸۲ مربوط به ممنوعیت و اقدام فوری برای محو بدترین اشکال کار کودک را به تصویب رسانده است. طبق ماده ۲ این پیمان نامه منظور از کودک کسی است که به ۱۸ سال نرسیده باشد و طبق ماده ۱ این پیمان نامه دولت‌های عضو ملزم هستند اقدامات فوری و موثر برای تامین و تضمین منع و محو بدترین اشکال کار کودک به عمل آورند.
آیا می‌دانید پیمان نامه راجع به کارگران خانگی چیست؟
کنفرانس بین‌المللی کار در صدمین جلسه خود در ژوئن ۲۰۱۱. م، پیمان نامه‌ی راجع به کار مناسب برای مستخدمان خانگی و توصیه نامه مکمل آن را تصویب کرده است. این اولین باری است که سازمان بین‌المللی کار استانداردهای بین‌المللی کار را منحصرا به این گروه خاص از کارگران اختصاص داده است. در این سند جدید، ارزش اقتصادی و اجتماعی مستخدمان خانگی به شدت مورد تاکید قرار گرفته است و درخواست شده که این دسته از کارگران مورد حمایت اجتماعی قرار گیرند. در خصوص اسناد منطقه‌ای می‌توان به این موارد اشاره کرد: منشور آفریقایی حقوق و رفاه کودک (۱۹۹۰. م) که اولین معاهده منطقه‌ای در خصوص حقوق کودک می‌باشد. پیمان نامه اروپایی در خصوص اعمال حقوق کودک (۱۹۹۶. م)، منشور آفریقایی حقوق بشر (۱۹۸۱) و پیمان نامه آمریکایی حقوق بشر (پیمان San Jose).
کار کودک اغلب به عنوان کاری تعریف می‌گردد که کودکان را از دوران کودکی شان، پتانسیل و جایگاه انسانی‌شان محروم می‌سازد و برای رشد فیزیکی و روانی آن مضر است. کودکان انواع خاصی از کارها را انجام می‌دهند که دارای مشکلات و سبک زندگی مشابهی است. کار کودک اغلب به بخش‌هایی مانند کشاورزی، محیط‌های شهری، کارهای ساختمانی، ماهیگیری، کارهای صنعتی و تولید، مستخدمین خانگی و غیره تقسیم می‌گردد. عوامل مختلفی منجر به بروز پدیده کار کودک می‌شوند، از جمله این عوامل می‌توانیم به بافت و فرهنگ خانواده، فقر، فقدان یا عدم اجرای قوانین و مقررات، فقدان مدارس کم هزینه و نگرش‌ها و معیارهای اجتماعی اشاره کرد.
جنبه‌های روانی، فیزیولوژیکی و آناتومی در شرایط اجتماعی اقتصادی مختلف مولفه‌های سلامتی هستند که نیاز به توجه فوری مخصوصا در رابطه با رشد، اختلالات اسکلتی ماهیچهای، مسمومیت و مرگ‌های زودهنگام دارند. کودکان به علت رشد اسکلتی سریع، رشد اندام‌ها و بافت‌ها، نیاز بیشتر به غذا و استراحت، میزان جذب بالاتر مواد شیمیایی، قامت کوتاه‌تر و تحمل کمتر گرما به علت جنبه‌های فیزیولوژیکی و ایمنی‌شناسی بیش از افراد بزرگسال در معرض خطر قرار دارند. با توجه به این ویژگی‌ها و نیازهای خاص کودکان چه از نظر جسمی و چه روانی ضرورت محو کار کودکان برجسته‌تر می‌گردد.
وسعت به کارگیری کودکان موجب شده است تا جلوگیری از استثمار کودکان به یکی از مهمترین ابعاد حمایت از حقوق کودک در حقوق بین‌الملل مبدل گردد. حمایت اولیه از حقوق کودکان را می‌توان در اسناد حقوق بشری یافت. حقوق بشر اصول و قواعد منظمی است برای سامان بخشیدن به رابطه افراد هر جامعه با یکدیگر و دولت و روابط انسان‌ها و ملت‌ها در صحنه بین‌المللی با یکدیگر. با توجه به اینکه مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان پارلمان جهانی در ۲۵ ژوئیه سال ۲۰۱۹ میلادی قطعنامه‌ای صادر کرد که بر اساس آن سال ۲۰۲۱ میلادی را به عنوان سال بین‌المللی حذف کار کودک نامگذاری کرده بود اما با توجه به وضعیت اقتصادی بد حاکم بر کشورهای جهان بدلیل تاثیرات بیماری منحوس کرونا همچنان شاهد کار کودکان هستیم و باید امیدوار بود تا تا پایان سال ۲۰۲۲ میلادی کشورهای جهان با تعهد حقوقی و سیاسی جدی و تلاش‌های دیگر شرکا همچون سازمان‌های بین‌المللی و سازمان‌های مردم‌نهاد در مبارزه علیه کار کودک گام‌های موثرتری برای حذف کار کودکان که می‌توان با صراحت گفت یکی از رویاهای عصر حاضر بشر می‌باشد، بردارند زیرا به کودکان قول داده‌ایم تا به کار کودکان پایان دهیم و نمی‌توان زمان را از دست داد.
*محمدمهدی سیدناصری (پژوهشگر حقوق بین‌الملل و مدرس دانشگاه)
