مقاله‌ای در وصف تحریم از «وزیر کار» وقتی وزیر کار نبود

اشاره: این مطلب در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، مجله پرسمان، خرداد و تیرماه ۱۳۹۳ ، با عنوان "اقتصاد مقاومتی و مفاهیم مشابه آن در اقتصاد جهان" و " گفتاری از دکتر حجت الله عبدالملکی" منتشر شده است.

اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که در شرایط جنگ، تهدید و تحریم یا حوادث طبیعی، بتواند به اهداف خود برسد و مانند یک کشتی محکم و مطمئن در حالت طوفانی هم به حرکت خود ادامه دهد. اگر اقتصادی چنین خصوصیتی داشته باشد، اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی نسخه معاصر نظام اقتصادی اسلام است.

مبانی نظام اقتصاد اسلامی

ما مجموعاً سه دسته معرفت داریم که در چارچوب معارف اقتصاد اسلامی قرار می گیرند؛ یکی «مکتب اقتصادی اسلام» است که احکام و دستورالعمل زندگی و باید و نبایدهاست؛ دیگری «نظام اقتصادی اسلام» است که تبیین کننده شکل اقتصاد است؛ یعنی وقتی که ما مکتب اقتصادی اسلام را اجرا می کنیم، اقتصاد یک شکل و شمایل خاصی به خود می گیرد که این، شکل و شمایل، نظام اقتصادی اسلام است.

بخش دیگر هم «علم اقتصاد اسلامی» است که تبیین کننده پدیده های اقتصادی در یک نظام اقتصادی اسلامی است؛ یعنی وقتی بر اثر اجرای مکتب اقتصادی اسلام، نظام اقتصادی اسلام شکل گرفت، یک سری پدیده های اقتصادی هم در این نظام شکل می گیرند؛ ما وقتی ارتباط این پدیده ها را مطالعه می کنیم، دارای علم اقتصاد اسلامی هستیم.

نظام اقتصاد اسلامی، بازتاب پرتوهای مکتب اقتصادی اسلام در آینه زمان و مکان است. این نظام، مجموعه ای از سخت افزارها و نرم افزارهاست؛ یعنی شامل قوانین، ساختار، سازمان ها، هنجارها و رفتارها. وقتی شما به اقتصاد ایران نگاه می کنید و بانک مرکزی، بانک های عامل، مصرف کننده ها، وجود ربا در بازار، احتکار و غیره می بینید؛ درواقع، نظام را بررسی می کنید.

این نظام، محصول یک مکتب است؛ یعنی انجام دهندگان رفتارهایی را در نظام اقتصادی انجام می دهند، با اعتقاد به یک مکتب است و خروجی اقتصادی آنها این گونه است. پس اگر مکتبی که شما به آن اعتقاد دارید، اسلامی باشد، خود به خود خروجی ای که می دهد، یک نظام اقتصادی اسلامی خواهد بود.

اگر نظام اقتصادی فعلی کشور را ارزیابی کنید، یک سری نکات منفی را می بینید؛ مثلاً مصرف کننده ایرانی، اسراف کار و وابسته به کالای خارجی است. بازاری، محتکر یا گران فروش است و بانک، ربوی است. ممکن است گفته شود که این همان نظام اقتصادی اسلام است؛ اما ما می گوییم که این، خروجی مکتب اقتصادی اسلام نیست، این، یک مکتب اقتصادی التقاطی است؛ یعنی چیزهایی از اسلام دارد و چیزهایی از سوسیالیسم و چیزهایی از لیبرالیسم.

وقتی ربا حرام است، نهادهای مالی همه باید تغییراتی داشته باشند؛ مثلاً سیستم بانکی، نباید سود ثابت داشته باشد؛ بلکه مشارکتی باشد؛ یعنی بخشی از مسئله، ساختاری و بخشی هم فرهنگی است؛ مثلاً مصرف کننده، اسراف کار است و اسراف، جزء مکتب ما نیست. اگر کاری کردیم که رفتار مصرف کننده ما اصلاح شد و اسراف در آن نبود، ما بخشی از مکتب را اجرا کرده ایم.

اقتصاد مقاومتی، نسخه معاصر نظام اقتصادی اسلام

اقتصاد مقاومتی، نسخه معاصر نظام اقتصادی اسلام است. کشور ما اکنون در شرایط دشواری قرار دارد. در چنین شرایطی، اگر بخواهیم مکتب اقتصادی اسلام را پیاده کنیم، نظامی ایجاد خواهد شد که به آن نظام اقتصادی مقاومتی گفته می شود. حال سخت افزار و نرم افزار این نظام چیست؟ مقام معظم رهبری، مفاهیم و مسائلی در این باره مطرح و سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی را ابلاغ کرد. این سیاست های کلی، اصولی برای طراحی سخت افزار و نرم افزار این نظام اقتصادی هستند.

نظریه اقتصاد مقاومتی،از ابداعات نظری مقام معظم رهبری است. وی سه مفهوم در حوزه اقتصاد مطرح کرد که عبارتند از: الگوی اسلامی– ایرانی پیشرفت، مفهوم جهاد اقتصادی و نظریه اقتصاد مقاومتی که به صورت روشمند و منظم با هم مرتبط هستند.

شباهت ها و اختلاف ها با مفاهیم مشابه در اقتصاد متعارف دنیا

مقام معظم رهبری می فرماید: امثال این مسائلی که ما مطرح کردیم، در کشورهای دیگر، با رویکردهای دیگر اجرا شده است. در اقتصاد متعارف، مفاهیمی با عنوان «تاب آوری اقتصادی، «ضد شکنندگی» وجود دارد. مضمون «کلّی» این مفاهیم با مفهوم «کلّی» اقتصاد مقاومتی نزدیک است. مفاهیم تاب آوری و ضد شکنندگی در اقتصاد متعارف، به این خاطر است که اقتصادها در مسیر خود با امواج و نوساناتی مواجه می شوند و باید بتوانند در مقابل اینها تاب بیاورند.

یک جزیره را تصور کنید که وسط اقیانوس قرار دارد؛ تا زمانی که دریا آرام است، مشکلی نیست؛ اما وقتی دریا طوفانی و متلاطم شود، این جزیره در معرض خطر است. یکی از راه های مقاومت، ایجاد موج شکن در اطراف جزیره است که از صدمه زدن امواج به جزیره، جلوگیری می کند. در مورد شکنندگی نیز یکی از شاخص های آن این است که صادرات کشور، صرفاً متکی به یک کالای خاص، یعنی تک محصولی باشد یا نظام مالی، عمده منابع سرمایه را به جای تولید، خرج امور سفته بازی کند. اینها شاخص شکنندگی هستند.

به هر حال، این ادبیات در اقتصاد متعارف، مطرح و شاخص سازی شده و گفته شده است که باید ساختارهای خاصی را برای اقتصاد کشورها، جهت مقاوم بودن در برابر نوسانات داخلی و خارجی، ایجاد کنند؛ مثلاً نظارت بر عملیات اقتصادی را تقویت یا بازارهای مالی را مهار کنند؛ همان طور که بعد از بحران های مالی سال 2010م. در اروپا و آمریکا، در جهت مقابله با شکنندگی، بحث الگوهای نظارتی و... طراحی و تقویت شده است.

اقتصادهای دنیا چون مبتنی بر لیبرالیسم و اومانیسم می باشند، اهدافشان برآورده کردن حداکثر غرایض (املا درمتن منبع همین گونه بود) و امیال شخصی افراد است؛ اما در اقتصاد مقاومتی، هدف، برآورده شدن اهداف اقتصادی مکتب اقتصادی اسلام و در سطح پایین تر، اهداف اقتصادی انقلاب اسلامی است؛ یعنی استقلال اقتصادی، رفاه عمومی و پیشرفت اقتصادی.

اختلاف دیگر، نحوه رسیدن به این اهداف است و مهم ترین تفاوت، در بُعد فرهنگ اقتصادی است. شالوده فرهنگی اقتصاد مقاومتی، عنصر جهاد اقتصادی است و این در مجموعه ادبیات اقتصاد متعارف، هیچ جایگاهی ندارد و مطرح کردن آن غیر منطقی است؛ اما ما می توانیم در طراحی نظام اقتصاد مقاومتی، از ابزارهای طراحی شده آنها، مثل ابزارهای سیاسی و نظارتی، به صورت انتخاب شده و در چارچوب مفاهیم و مبانی اقتصاد اسلامی، استفاده کنیم.

چند نمونه تجربی مشابه

وقتی اقتصاد تحریم را بررسی می کنیم، می بینیم بیش از ۲۰۰ مورد تحریم در صد سال گذشته در جهان رخ داده است که هم تحریم کننده ها، هم تحریم شونده ها، هم علت تحریم ها و هم نوع آنها، متعدد بوده است.

طبق مطالعات انجام شده، نتیجه ای که به طور کلی از مجموع اینها گرفته شده، این است که معمولاً اقتصادهایی که تحت تحریم قرار گرفته اند، به توانمندی ها و ظرفیت های داخلی خودشان توجه کرده اند و تا حدودی خودشان را قدرتمند کرده اند. کره شمالی، یوگسلاوی، کوبا و لیبی از کشورهایی هستند که بانک مرکزی آنها تحت تحریم قرار گرفت و تلاش کردند نظام مالی و بانکی خودشان را طوری بازطراحی کنند که بتوانند امور اقتصادی را در داخل کشور و سطح بین الملل، انجام بدهند و ظرفیت های درونی خودشان را به فعلیت برسانند.

مسیر مقاوم سازی اقتصاد در برابر چالش ها، یک اقدام عقلانی است که همه کشورهای دنیا به سمت آن حرکت می کنند؛ البته تفاوت هایی در اهداف و رویه ها وجود دارد؛ مثلاً مهم ترین ابزار مقاوم سازی اقتصاد آمریکا، دیپلماسی آن است؛ یعنی آنها با اعمال یک دیپلماسی سلطه گرانه، تهدیدهای احتمالی برضد اقتصاد کشورشان را مهار می کنند؛ مثلاً شورای امنیت را تحت سلطه دارند و از این طریق، هیچ تحریمی نمی تواند برضد آمریکا اعمال شود. کشور دیگری مثل ژاپن، از راه تولید کالاهای با کیفیت، بازارهای کشورهای دیگر را به خود وابسته می کند و اگر کشوری خواست ژاپن را تحریم کند، خودش بیشتر متضرر می شود.

به هر حال، به طور کلی تجربه دنیا نشان داده که وقتی کشوری تحریم شود، یک انسجام درونی در آن کشور ایجاد می شود و دولت و ملت و نهادهای آن کشور، یک همبستگی بین خودشان ایجاد می کنند؛ تا اهداف تحریم کننده ها محقق نشود.