موسیقی خراسان، یکی از شاخه‌های اصیل و ریشه‌دار موسیقی سنتی ایران، نه تنها در چهارچوب جغرافیایی خود بلکه در عرصه جهانی نیز تأثیرگذار بوده است. این سبک، با استفاده از زبان فارسی دری و حفظ فواصل موسیقایی خاص، هویت منحصر به فردی را به خود اختصاص داده است. در این میان، استاد خلیل شیخ، از شهر خواف با دهه‌ها تعهد و تخصص در این عرصه، نه تنها به عنوان آهنگساز و یک نوازنده‌ی دوتار بلکه به عنوان یک معلم، پژوهشگر شناخته می‌شود که حضور مداوم ایشان در رویدادهای بین‌المللی، در کنار اجراهای متفاوت، توانسته ایشان را در ردیف یکی حافظان و مروجان این میراث فرهنگی ایران در جهان مطرح کند. در ادامه، با استاد شیخ به گفتگو نشسته‌ایم تا راز و رمزهای این هنر جاودانه را از زبان ایشان بشنویم.
جناب شیخ لطفاً کمی از خودتان و سابقه‌ی فعالیتتان در زمینه‌ی موسیقی سنتی خراسان بگویید.
استاد خلیل شیخ: موسیقی همواره بخشی جدانشدنی از زندگی من بوده است. متولد خواف در خراسان رضوی، در خانواده‌ای عاشق موسیقی و هنر پرورش یافتم. پدرم عاشق موسیقی فولکلور و ردیف ایران بود و مادرم شاعر و نوازنده‌ای ماهر. از هشت سالگی نواختن ساز را آغاز کردم که در این مسیر، آشنایی با استاد عثمان محمدپرست و ذوالفقار عسگریان مسیرهای بی انتهای دیگری در موسیقی خراسان را برای من گشود.
از سال ۸۵ در خواف و از سال ۹۰ در تهران و اخیرا در سایر کشورها، ده‌ها کارگاه آموزش دوتار داشته‌ام و تا به امروز ۸۰۰ هنرجوی فعال در ایران و کشورهای مختلف را آموزش داده‌ام.
به نظر شما چه ویژگی‌هایی موسیقی سنتی خراسان را از سایر موسیقی‌های سنتی ایران متمایز می‌کند؟
استاد خلیل شیخ: از دید من، موسیقی خراسان یک موسیقی محلی یا نواحی نیست بلکه جایگاه ملی دارد. موسیقی خراسان یک موسیقی ریشه‌دار و کهن است که زبان فارسی دری را حفظ کرده و در تمامی ترانه‌ها و اشعار به آن متعهد بوده است. فواصل موسیقایی و پرده‌بندی روی ساز دوتار بر اساس همین لحن‌ها و گویش‌ها شکل گرفته است.
از طرف دیگر موسیقی خراسان نه تنها به دلیل ریشه‌های عمیق و کهنش بلکه به خاطر گستره‌ی جغرافیایی وسیعی که پوشش می‌دهد، منحصربه‌فرد است. ساز دوتار، نماد این موسیقی، در کشورهایی چون افغانستان، تاجیکستان و حتی قزاقستان نیز رواج دارد. این ساز، به خوبی فرهنگ و هویت موسیقایی منطقه را بازتاب می‌دهد و به نوعی پیوند دهنده‌ی هویت فرهنگی ایران با کشورهای دیگر در منطقه‌ی آسیای میانه است.
مقام‌ها و نغمه‌های رایج در موسیقی سنتی خراسان کدامند و چه تفاوتی با هم دارند؟
استاد خلیل شیخ: مقام‌ها و نغمه‌ها در فرهنگ موسیقی خراسان در چند بخش می‌توان دسته بندی کرد که هر کدام در جایگاه خاص خود مورد استفاده قرار می‌گیرد و اشعار مختص به خود را دارند که بر اساس فراز و نشیب‌هایی که در طول تاریخ اتفاق افتاده است، شکل گرفته‌اند، مثلا اگر جنگی رخ داده، شخصیتی شهید شده، یا کسی یک نبرد قهرمانانه انجام داده و یا در مراسم عروسی اتفاق تلخی رخ داده، بصورت کلی برای هر گونه اتفاقی چه شیرین یا تلخ، چه در شادی یا غم پیروزی یا شکست، نغمه ها و مقام های مختص به خود را داراست. بنابراین شاهد انواع نغمه‌ها و مقام‌های عاشقانه / عارفانه، حماسی، هجرانی،چاربیتی ها، چوپانی، اجتماعی و غیره هستیم.
در کل در موسیقی خراسان مقام‌های متنوعی وجود دارد که هر یک برای بیان حالات و رویدادهای مختلف استفاده می‌شوند. از مقام عاشقانه و عارفانه گرفته تا حماسی و هجرانی، هر کدام داستانی خاص و عمیق را روایت می‌کنند. برخی از معروف‌ترین مقام‌ها عبارتند از مقام بارانی، اشترخجو، و نوایی که هر یک به نوعی صدای جامعه و تاریخ آن زمان را منعکس می‌کنند.
چه نوع سازهایی در موسیقی سنتی خراسان به کار می‌رود و هر کدام چه نقشی در اجرا دارند؟
استاد خلیل شیخ: در خراسان، سازهای متنوعی برای اجرای موسیقی استفاده می‌شوند که هر یک نقش خاصی در فرهنگ و موسیقی منطقه دارند. در جنوب خراسان، سازهایی مانند دوتار، دایره، سرنا، و دهل بیشتر رایج هستند. دوتار به عنوان یک ساز ملودیک و همچنین نمادین، نقش محوری در موسیقی دارد. دایره، با قابلیت‌های ریتمیک خود، در کنار دوتار به خلق بافت موسیقی کمک می‌کند. سرنا و دهل نیز بیشتر در مراسم و جشن‌ها به کار گرفته می‌شوند و حالتی از شور و حماسه را به اجراها می‌افزایند.
در شمال خراسان، تنوع سازی بیشتری دیده می‌شود که شامل دوتار کرمانجی، کمانچه و قوشمه است. این سازها عمدتاً برای تکمیل دایره صوتی موسیقی خراسانی و افزودن عمق به نوازندگی استفاده می‌شوند. دف خراسانی که کوچکتر از دف کردستان است، نیز برای اضافه کردن به جزئیات ریتمیک به کار رفته و فضای موسیقی را غنی‌تر می‌کند.
در گذشته، این سازها نقش‌هایی فراتر از موسیقی داشتند؛ برای مثال، در دوران ساسانیان، سرنا و دهل برای رژه‌های سربازان و تمرینات نظامی استفاده می‌شدند. مقام مشق پلتان، که به معنای رژه سربازان است، امروزه با دوتار اجرا می‌شود و نمونه‌ای از چگونگی تطبیق میراث موسیقیایی با زمان است. همچنین، دوتار در موسیقی درمانی برای درمان بیماری‌هایی مانند سل و سرخک استفاده می‌شده است، که نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی و سلامتی آن است.
سازها نه تنها در مراسم‌های خاص مانند عروسی‌ها و دعای باران که در فعالیت‌های روزمره مانند کشاورزی و بافتن قالی به کار می‌رفتند، که در آنها زمینه‌های ریتمیک سازها باعث تسهیل کار و افزایش بهره‌وری می‌شده‌اند. مثلا در کشاورزی از این سازهای کوبشی و ضرب قوی بر روی پوست، برای انتقال ارتعاشات حاصل از آن، پس از کاشت بذرها در زمین استفاده می‌شده و باور بر این بوده که این ارتعاشات، باعث ممزوج شدن بیشتر گیاه و خاک می‌شده است. این استفاده‌های متنوع نشان دهنده عمق ادغام موسیقی در زندگی روزمره مردم خراسان است. من هم از دوران کودکی‌ام در شهر خواف شاهد ممزوج بودن موسیقی خراسانی با تمام جنبه‌های زندگی و کار مردم این منطقه از کشاورزی گرفته تا مراسم مختلف بوده‌ام.
اشعار به کار رفته در موسیقی سنتی خراسان چه مضامین و ویژگی‌هایی دارند؟
استاد خلیل شیخ: اشعار موسیقی خراسان برگرفته از داستان‌ها و رویدادهای تاریخی و اجتماعی منطقه است. مضامینی چون عشق، هجران، قهرمانی و اجتماعی متداول هستند. این اشعار، که غالباً به صورت شفاهی منتقل شده‌اند، نه تنها حکایتگر تاریخ معنوی منطقه بلکه بیانگر هویت و جایگاه آن در فرهنگ ایران‌زمین هستند.
به صورت کلی موسیقی در خراسان به دو دسته سازی و آوازی تقسیم می‌شود.موسیقی سازی، آن دسته از مقام‌ها و آهنگهایی هستند که همراه با موسیقی آواز نمی‌خوانند یا در اصطلاح بی کلام است که معمولا با دوتار و سرنا اجرا می شود، اما بخش آوازی در موسیقی خراسان خراسان اشعاری است که در طول تاریخ اجرا شدند و بصورت سینه به سینه و روایت‌گونه به ما رسیده است و امروزه اهالی موسیقی اجرا می کنند. متاسفانه شاعران اغلب این سروده ها مشخص نیستند و در گمنامی به سر می‌برند. بخش دیگری از اشعاری که استفاده می‌شود از شاعران صاحب‌نام منطقه خراسان ایران یا افغانستان است که نوازندگان، با ذوق و سلیقه موسیقایی خود از این سروده‌ها استفاده کرده و در موسیقی خراسان ثبت شده است.
نقش موسیقی سنتی خراسان در فرهنگ و آداب و رسوم مردم این منطقه چیست؟
استاد خلیل شیخ: موسیقی سنتی خراسان نه تنها نقشی بنیادین در حفظ فرهنگ منطقه ایفا می‌کند، بلکه به عنوان یک عنصر مهم در تسکین دل‌های رنجور و ارتقاء روحیه انسانی عمل می‌کند. از دیرباز، اهالی خراسان به کارکردهای متعدد این موسیقی در زندگی روزمره و مراسم فرهنگی پی برده‌اند.
در فرهنگ کاری مانند کشاورزی، که بخش عظیمی از جامعه خراسان را شامل می‌شود، موسیقی فراتر از یک سرگرمی است؛ این هنر به طور معناداری برای رفع خستگی و ایجاد نشاط در بین کارگران به کار رفته است. نوازندگان دوتار و خوانندگان در حاشیه مزارع، با آوازخوانی و نواختن ساز، لحظاتی از آرامش را به همراهان خود هدیه می‌کنند. موسیقی خراسان در مراسم مختلف از جمله شب چله، جشن‌های نوروزی، و چهارشنبه‌سوری نقشی اساسی دارد. در این زمان‌ها، اشعار و ملودی‌هایی که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌اند، به اجرا درمی‌آیند و باعث تقویت پیوندهای اجتماعی و ترویج ارزش‌های مشترک می‌شوند.
ساز دوتار، که به عنوان نماد موسیقی خراسان شناخته شده است، اکنون جزئی از میراث معنوی یونسکو است و به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی در حفظ و انتقال فرهنگ خراسان به شمار می‌رود. نوازندگان این ساز، که اغلب روایتگر داستان‌های حماسی و عارفانه هستند، در میان جامعه محلی از احترام ویژه‌ای برخوردارند و در مناسبات خانوادگی و محلی به عنوان راویان فرهنگ عمل می‌کنند.
موسیقی در خراسان، از طریق شیوه‌های سینه‌به‌سینه و اجراهای شفاهی، داستان‌ها، آداب، و اصول اخلاقی منطقه را به نسل‌های آتی منتقل می‌کند. بدین ترتیب، موسیقی نه تنها به عنوان یک هنر بلکه به عنوان یک وسیله ضروری برای حفظ و تعالی فرهنگ خراسان عمل می‌کند، که تأثیر آن در سطح محلی و بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است.
چالش‌های موسیقی سنتی خراسان چیست و چه راهکارهایی برای حفظ و احیای موسیقی سنتی خراسان پیشنهاد می‌کنید؟
استاد خلیل شیخ: چالش‌های پیش روی موسیقی سنتی خراسان بسیاری از جنبه‌های فرهنگی و اداری را شامل می‌شوند. متأسفانه، مسئولین فرهنگ و هنر در دفاع از هنرمندان و فرهنگ غنی ما کوتاهی می‌کنند. به خصوص در شهرهایی مانند مشهد، سیاست‌های محدودکننده ایجاد شده که اجازه برگزاری کنسرت‌ها و نمایش‌های عمومی را به هنرمندان حتی برای موسیقی اصیل و سنتی خراسان را نمی‌دهد، که این امر سبب دلسردی آنها می‌شود. این مشکلات در شهرهای دیگر خراسان نیز به اشکال دیگری وجود دارد.
این محدودیت‌ها و سخت‌گیری‌ها در اخذ مجوزهای لازم برای شعر و موسیقی، باعث شده که فرآیند خلاقیت و اجرای هنری به شدت تحت تأثیر قرار گیرد. موسیقی سنتی و نواحی، که میراث ملی کشورمان است، باید با حمایت‌های بیشتری از سوی دولتمردان مواجه شود تا بتواند جایگاه خود را در جامعه و در سطح بین‌المللی حفظ کند.
برای حفظ و احیای این هنر کهن، اولین گام آموزش صحیح و اصولی موسیقی به نسل جوان و هنرجویان است. این آموزش باید بتواند ارزش‌های فرهنگی موجود در هر نوع موسیقی سنتی را به درستی منتقل کند و نسل‌های آینده را به این میراث دیرینه متصل سازد. البته موسیقی و فرهنگ در همه جای ایران، و به همین‌صورت در خراسان، هزاران سال است که در فراز نشیب تاریخ به حیات و رشد خود ادامه داده است، از حملات مغول و جنگ های مختلف تا قحطی و خشکسالی و زلزله های شدید، هیچ‌یک نتوانسته فرهنگ و موسیقی ایران را نابود کند.
در پایان چه حرف دلی با هنرجویان و تازه‌واردان به این عرصه دارید؟
به هنرمندانی که در این راه قدم نهاده‌اند، توصیه می‌کنم که موسیقی‌ای را خلق کنند که نه تنها از دل برآمده باشد بلکه مخاطبین را نیز در دل بگیرد و تجربیات و احساسات واقعی آنها را بازتاب دهد. این موسیقی باید توانایی اتصال دوباره مردم به ریشه‌های فرهنگی و تاریخی خود را داشته باشد و به عنوان یک پل بین گذشته و حال عمل کند.
با تشکر از حضور شما در این مصاحبه و انتقال بخشی از راز و رمزهای موسیقی خراسان به خوانندگان ما.
من هم از شما و خوانندگان کمال تشکر را دارم.
