آیا توافق امنیتی ترکیه و عراق به ضرر ایران است؟/ اهمیت اقلیم کردستان برای ایران

بین الملل تابناک: اندیشکده استیمسون اخیرا مقاله ای با عنوان «آیا توافق امنیتی ترکیه و عراق از تسلط ایران بر عراق می کاهد؟» منتشر نموده است. ترجمه متن مقاله در ادامه می آید. 

دو کشور همسایه در منطقه خاورمیانه از لحاظ تاریخی برای نفوذ در عراق با هم رقابت کرده اند - ایران که «مسعود پزشکیان» رئیس جمهور جدید آن اخیرا وارد بغداد شده است و ترکیه که اخیراً یادداشت تفاهمی با عراق در زمینه همکاری نظامی، امنیتی و مبارزه با تروریسم امضا کرده است.

این تفاهم نامه که پس از سفر تاریخی «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه به عراق در ماه آوریل انجام شد، مانور مهمی برای تقویت نفوذ ترکیه در عراق است. ترکیه با برچسب زدن به حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) به عنوان «سازمان ممنوعه» به دنبال مشروعیت بخشیدن به عملیات فرامرزی خود و تقویت جایگاه خود در سیاست و امنیت عراق است.

بر اساس نسخه ای از این یادداشت که پس از دو روز مذاکرات در سطح عالی در آنکارا به دست آمد، عراق و ترکیه در نظر دارند تلاش های خود را برای حفاظت از امنیت و منافع ملی و ارتقای هماهنگی امنیتی، نظامی و اطلاعاتی از طریق تبادل اطلاعات درباره سازمان های تروریستی هماهنگ کنند. 

ترکیه که با آرزوهای اقلیت کرد خود مخالف است، از دهه 1980 حملات نظامی فرامرزی را علیه آنچه پ ک ک در شمال عراق می نامد انجام داده است. طرح پ‌ک‌ک به‌عنوان «تهدید مشترک» و «سازمان ممنوعه» نشان‌دهنده اقدام جدیدی است که هدف آن مشروعیت بخشیدن و ارتقای «جنگ علیه تروریسم» ترکیه است. دو کشور همچنین توافق کردند یک مرکز هماهنگی امنیتی مشترک در بغداد ایجاد کنند که تحت فرماندهی عملیات مشترک قرار دارد.

به نظر می رسد مسیر توافق جدید، توسط توافقنامه آب استراتژیک بین عراق و ترکیه هموار شده است. آب یکی از دلایل دیرینه اختلافات بین دو کشور بوده است، زیرا هر دو رودخانه فرات و دجله که از ترکیه سرچشمه می گیرند، منابع آبی حیاتی برای عراق هستند. بغداد ادعا می کند که سدهای ترکیه سطح آب خود را کاهش می دهند، در حالی که آنکارا می گوید عراق باید زیرساخت های آبیاری قدیمی خود را بهبود بخشد تا به استفاده کارآمدتر از آب دست یابد.

این توافقنامه امنیتی با قرارداد اقتصادی تاریخی 17 میلیارد دلاری با عراق نیز همراه شده است که هدف آن ایجاد یک کریدور محوری بین آسیا و اروپا از طریق ترکیه به نام جاده توسعه است. پایگاه صنعتی قوی ترکیه در خاورمیانه، این کشور را در جهت گسترش سهم بازار، افزایش تولید و افزایش سود قرار می دهد که در نهایت تورم را کاهش می دهد، اشتغال را تقویت می کند و پایه های اقتصادی را مستحکم می کند.

از منظر استراتژیک برای اردوغان، پروژه جاده توسعه ممکن است به ترکیه و بغداد کمک کند تا خودمختاری کردها را از بین ببرند و مقاومت پ ک ک را تضعیف کنند. به گفته وزیر حمل و نقل و زیرساخت ترکیه، در نشست اخیر با عراق، قطر و امارات متحده عربی در ترکیه، مقامات درباره چگونگی تسریع این پروژه بحث کردند.

نفوذ ترکیه در عراق در زمان حکومت صدام حسین با سرمایه گذاری های متعدد و تجارت قابل توجه بسیار قوی بود. با این حال، از زمان مداخله ایالات متحده آمریکا در سال 2003 و سرنگونی رژیم صدام، ایران جایگاه خود را در سیاست عراق تثبیت کرده است.

نیروی بسیج مردمی (PMF) همسو با ایران به عنوان قدرت سیاسی و نهادی مسلط عراق ظاهر شده است. گروههای که بخشی از نیروی بسیج مردمی هستند مدت‌هاست که از ادامه حضور نظامی ایالات متحده در عراق انتقاد کرده اند و قصد دارند ایالات متحده را از عراق بیرون کنند. گروههای مورد حمایت ایران از زمان افزایش تنش های منطقه ای پس از 7 اکتبر گذشته و جنگ متعاقب اسرائیل در غزه، حداقل 160 حمله به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه انجام داده اند.

گروه‌هایی مانند حزب‌الله عراق نیز پروژه جاده توسعه را به شدت مورد انتقاد قرار داده‌اند و آن را «منبع ادامه نگرانی» خوانده‌اند. یک نماینده نزدیک به عصائب اهل الحق، این پروژه را لکه ای ننگ در تاریخ سیاستمداران عراقی توصیف کرد و افزود: این پروژه هزینه دارد که مردم عراق متحمل آن می شوند.

با این حال «هاکان فیدان»، وزیر امور خارجه ترکیه تایید کرده است که نیروهای بسیج مردمی تفاهم نامه امنیتی جدید را امضا کرده اند. 

ایران در طول تاریخ از شبکه ای از نیروهای حشدالشعبی و دیگر بازیگران غیردولتی در عراق استفاده کرده است. این استراتژی نیابتی ایران را قادر می‌سازد تا ضمن اعمال نفوذ قابل‌توجه بر سیاست و امنیت عراق با تاکتیک‌های جنگ نامتقارن گسترده‌تر خود برای مقابله با دشمنان متعارف در سراسر خاورمیانه همسو شود.

روابط ترکیه و عراق عمدتاً ناشی از اختلافات بر سر تهاجمات نظامی ترکیه، حقوق آب و فروش نفت اقلیم کردستان بوده است. اختلافات نفتی به سال 2013 برمی گردد، زمانی که اقلیم کردستان عراق (KRG) صادرات نفت خود را به طور مستقل به ترکیه آغاز کرد، اقدامی که بغداد آن را غیرقانونی تلقی کرد. دولت مرکزی عراق با تعلیق پرداخت های فدرال به کارمندان اقلیم کردستان تلافی کرد. در سال 2023، دیوان لاهه در اتاق بازرگانی بین المللی در یک پرونده در مورد صادرات نفت کردستان عراق علیه ترکیه و به نفع عراق رای داد.

در سال های اخیر، ترکیه به عنوان صادرکننده اصلی کالاهای تجاری به عراق از ایران پیشی گرفته است. شرکت های ترکیه در پروژه های ساختمانی و زیربنایی متعددی در شهرهای عراق سرمایه گذاری کرده اند که بخش هایی مانند انرژی، آب و پتروشیمی را در بر می گیرد.

ترکیه به طور سنتی نفوذ گسترده ای در شمال عراق داشته است، جایی که با ایران رقابت می کند. هر کدام از این دو کشور از احزاب مختلف سیاسی کرد حمایت می کنند. ترکیه از حزب دموکرات کردستان (KDP) و ایران از اتحادیه میهنی کردستان (PUK) حمایت می کند. از نظر جغرافیایی، حزب دموکرات کردستان مناطق نزدیک به مرز ترکیه را کنترل می کند، در حالی که حزب اتحادیه میهنی کردستان مناطق نزدیک به ایران را کنترل می کند.

اکنون سنجار، خانه اقلیت کرد ایزدی عراق، به مرکز درگیری تبدیل شده است. این شهر به عنوان میدان جنگی استراتژیک برای کشورهای مختلف، جناح های مسلح عمل می کند که به دنبال تقویت نفوذ حامیان مختلف خود هستند. ترکیه و ایران به‌عنوان قدرت‌های غالب در سنجار ظاهر شده‌اند، در حالی که ترکیه بر موصل، کرکوک و دهوک نیز متمرکز شده است که غنی از نفت هستند و در گذشته هدف آمال ارضی ترکیه بوده‌اند.