جای خالی پارک‌های شیمیایی

ایران با در اختيار داشتن بيش از 33 تریليون مترمكعب ذخایر متعارف گاز طبيعی و 157 ميليارد بشكه ذخایر قابل برداشت نفت خام رتبه اول مجموع ذخایر نفت و گاز را به خود اختصاص داده‌است. از این جهت و همچنین قرارگیری در یک منطقه حساس موجب شده‌است تا از پتانسيل و مزیت نسبی مناسبی برای توسعه صنعت پتروشيمی با هدف تكميل زنجيره ارزش نفت و گاز برخوردار باشد.

به گزارش تابناک اقتصادی؛ بر اساس آمارهای ارائه شده از سوی بهزاد محمدی، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی، حجم تولید محصولات پتروشیمی در سال 1398 به مقدار 66 میلیون تن در سال رسید. این مسئول وزارت نفت همچنین اشاره کرد که از این مقدار مجموع صادرات شرکت پتروشیمی 10 میلیارد دلار بوده و 5 میلیارد دلار نیز از طریق فروش محصولات پتروشیمی در داخل کشور درآمد حاصل شده است.

واقعیت اینست که حجم تولید دیگر در دنیای پتروشیمی ملاک توسعه این صنعت ارزش آفرین نیست و به‌جای «ظرفیت» نصب شده، شرکت‌های بزرگ و فعال جهان در حوزه پتروشیمی به دنبال «سبد» متنوعی از انواع محصولات و و تولید محصولات انتهایی مهندسی شده و با ارزش افزوده بالا هستند. شکل یک نشان دهنده میزان صادرات مواد پتروشیمیایی 10 کشور پیشرو در این حوزه است. مقایسه ارزش صادرات این کشورها با ایران نشان دهنده عدم تکمیل زنجیره محصولات پتروشیمی تولید شده در کشور است. به‌عنوان مثال مقایسه ارزش صادرات مواد پتروشیمیایی ایران به‌عنوان کشور اول دارنده منابع نفت و گاز با کره جنوبی که واردکننده نفت و گاز و رتبه پنجم کشورهای صادرکننده مواد شیمیایی را دارا است نشان می‌دهد ارزش صادراتی ایران 5/6 درصد کره جنوبی است!

نگاهی به وضعیت صنعت پتروشیمی کشورهای ذکر شده در نمودار شکل 1 نشان می‌دهد همه این کشورها از جهت متمرکز کردن واحدهای شیمیایی تحت عنوان پارک‌های شیمیایی وجه اشتراک دارند. در این کشورها نهادهای حاکمیتی با برنامه‌ریزی و ایجاد زیرساخت‌ها زمینه ایجاد پارک‌های شیمیایی ذیل واحدهای پالایشی و پتروپالایشی نفت را فراهم کرده‌اند. واحدهای شیمیایی شکل‌گرفته در این پارک‌ها به‌صورت عمودی و افقی در زنجیره ارزش پیش‌رفته‌اند و طیفی از مواد شیمیایی تمام شده و تخصصی را تولید کرده‌اند.

به‌عنوان نمونه بررسی صنعت پتروشیمیایی کشور کره جنوبی که ارزش صادراتی آن با ایران مقایسه شد نشان می‌دهد این کشور دارای سه هاب شیمیایی بزرگ به نام پارک‌های شیمیایی دائسان، یئوسو و اولسان است که مطابق شکل 2 سه بندر مهم این کشور واقع شده‌اند. از این میان بررسی مجتمع پارک شیمیایی یئوسو به‌طور موردی حاکی از آن است که این پارک ذیل یک پالایشگاه 800 هزار بشکه‌ای ایجاد شده‌است و در زنجیره ارزش با شروع از خوراک نفتا تا تولید حدود 30 محصول انتهایی با ارزش پیش رفته‌است. تعداد کارمندان این پارک شیمیایی 20 هزار نفر و طبق داده‌های سال 2018 ارزش فروش داخلی آن 75 میلیارد دلار و ارزش صادراتی آن 31 میلیارد دلار بوده‌است.

شکل 1: ده کشور برتر صادرکننده مواد شیمیایی در سال 2018

شکل 2: جانمایی سه پارک شیمیایی بزرگ کره جنوبی

پارک شیمیایی، الگوی نوین و بهینه توسعه صنعتی

احداث‌ پارک‌های شیمیایی بر اساس رویکرد یکپارچه‌سازی فرآیندها به جای ایجاد واحدهای تولیدی مجزا، به عنوان یک الگوی نوین توسعه اقتصادی و صنعتی شناخته می‌شود. این پارک‌ها معمولاً با یک واحد مادر که پتروپالایشگاه است آغاز می‌شوند و اغلب در زنجیره ارزش تا 2 یا 3 لایه ادامه می‌یابند و در مجموع شامل 15 تا 20 شرکت کنار هم هستند. این رویکرد تمرکز و تجمیع واحدهای شیمیایی موجب تبادل‌ جریان‌های مواد بین واحدها، تامین خوراک پایدار و استفاده از خدمات و زیرساخت‌های مشترک می‌شود.  

احداث پارک‌های شیمیایی مزایای مهمی را در پی دارد که عبارتند از:  دستیابی سریع و کم‌هزینه به خوراک از طریق ارتباط و نزدیکی واحدها، سرعت بالای استقرار و راه‌اندازی فعالیت‌ها در پارک، جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و البته صرفه جویی قابل ملاحظه در هزینه‌های احداث و راه‌اندازی.

نگاهی به صنایع پتروشیمی کشورهای پیشرو در این حوزه نشان می‌دهد همه آن‌ها از رویکرد تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی استفاده کرده‌اند. در این کشورها دولت‌ها با ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای پارک شیمیایی در مناطق مستعد و اعمال مشوق‌های گسترده اقتصادی، زمینه سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی در پایین‌دست واحدهای پتروپالایشی را فراهم آورده‌اند.

لزوم برنامه‌ریزی برای احداث پارک‌های شیمیایی در کشور

نگاهی به صنعت پتروشیمی کشور نشان می‌دهد این صنعت با مسائلی از قبیل معماری نامتوازن زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی، مشکل تامین خوراک واحدهای پایین‌دست، پراکندگی و جانمایی نادرست و همچنین عدم تکمیل زنجیره ارزش درگیر است. به عنوان مثال در ایران متانول با سهم ۳۷ درصدی رتبه اول تولید و سهم محصول ارزشمند و راهبردی همچون پروپیلن حدود2 درصد است. این در حالی است که در دنیا سهم متانول و پروپیلن به ترتیب  از سبد محصولات پایه پتروشیمیایی تنها  12 و ۱۶ درصد از محصولات پایه پتروشیمیایی می باشد

اگر رویکرد احداث پارک‌های شیمیایی در کشور آغاز شود بخش زیادی از این مسائل حل می‌شود. همانطور که کشورهای موفق در این حوزه توانسته‌اند با ایجاد شهرک و پارک‌های پتروشیمی با راه اندازی پارک‌ها سه هدف را همزمان نشانه گرفته‌اند: تکمیل زنجیره ارزش، کسب درآمدهای کلان و اشتغال آفرینی پایدار و مولد. تاکنون وزارت نفت صرفاًدر جهت افزایش تولید محصولات پتروشیمی گام‌های مهمی برداشته‌است. اما به دلیل مشکلات یاد شده صنعت پتروشیمی کشور خلاء‌های برنامه‌ریزی و مدیریتی مهمی در این حوزه دیده می‌شود. از این‌رو انتظار می‌رود می‌رود همانطورکه در ماده 1 حوزه اختیارات و وظایف وزرات نفت نیز ذکر شده‌است؛ این وزارت‌خانه سياستگذاري، راهبري، برنامه ريزي و نظارت بر احداث پارک‌های شیمیایی در کشور را انجام دهد و با کمک مجموعه دولت زیرساخت‌ها و مشوق‌های لازم برای حضور بخش خصوصی را فراهم کنند.