به گزارش تابناک به نقل از همشهری آنلاین : زلزله‌های ۶ ریشتری هرمزگان و زلزله‌هایی که اخیرا در دریای عمان رخ داد، تلنگری بود که به یادمان بیاورد این رخداد زمین‌شناسی شهرهای نزدیک دریا و تاسیسات ساحلی را نیز تهدید می‌کند و حتی تصاویری همچون سونامی ژاپن را به ذهن بسیاری از ما آورد. اما آیا ممکن است سونامی هم در سواحل ایران رخ دهد؟ آیا زلزله‌ای به بزرگی ۹ ریشتر همچون زلزله ژاپن ما را تهدید می‌کند؟ اساسا لرزه‌خیزترین و امن‌ترین مناطق و شهرهای ایران در برابر زلزله کجاها هستند؟ دکتر مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به سوالات همشهری آنلاین در این خصوص پاسخ داده است.
از نظر زمین‌شناسی چه اتفاقی در منطقه هرمزگان رخ داده که در ماه‌های اخیر شاهد زلزله‌های پی‌درپی ۶ ریشتر و بیشتر در آن بودیم؟
این مسئله ۲ دلیل کشوری و محلی دارد. اگر در مقطعی می‌بینیم تعداد زلزله‌ها در یک منطقه زیاد می‌شود، باید به مقطعی نگاه کنیم که تعداد آنها به طور نسبی کم بوده است. اگر به ۳ سال ماقبل این زلزله‌ها در همان ناحیه نگاه کنیم، می‌بینیم که تعداد زلزله‌های متوسط ـ با بزرگای ۵ و ۶ ریشتر ـ و زلزله‌های شدید ـ بالای ۶ ریشتر ـ در آنجا به اندازه کافی رخ نداده است.
چرا به اندازه کافی؟ باید حتما زلزله بیاید؟
بله، چون میزانی از کوتاه‌شدگی در پوسته ایران دارد اتفاق می‌افتد که در سال حدود ۳ سانتیمتر است. ۹۰ درصد این میزان کوتاه‌شدگی باید به صورت بدون لرزش و ۱۰ درصد هم به صورت لرزش زمین خود را نشان دهد، یعنی باید زلزله اتفاق بیفتد. معنی این ۱۰ درصد در کوتاه‌شدگی پوسته ایران این است که در هر دهه باید ۲ زلزله با بزرگای ۷ ریشتر یا بیشتر و در هر سال ۲ زلزله با بزرگای ۶ تا ۷ ریشتر داشته باشیم.
ممکن است چند سال این زلزله‌ها با این بزرگا رخ ندهند و همین باعث می‌شود ناگهان در یک سال تعداد زلزله‌های با بزرگای متوسط بیشتر از انتظار رخ دهد. اما اگر به یک بازه ۱۰ یا ۲۰ ساله نگاه کنید، در تعداد کلی زلزله‌ها تغییر زیادی نمی‌بینید.
وقتی به سالهای ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ نگاه می‌کنیم، می‌بینیم زلزله‌های متناسب با آن ۱۰ درصد کوتاه‌شدگی پوسته ایران ـ که باید رخ دهد، ـ رخ نداده و این مسئله در سال ۲۰۲۲ جبران شده است. این دلیل کلی زیاد شدن تعداد زلزله‌های متوسطی است که در ماه‌های اخیر در جنوب ایران رخ داده است.
اما دلیل محلی‌اش این است که منطقه تنگه هرمز و منتهی‌الیه جنوب شرق زاگرس مناطقی هستند که هم بیشترین تغییر شکل پوسته زمین در ایران در آنها اتفاق افتاده است و هم ریتم زلزله‌ها در آنها بیشتر است. بنابراین انتظار داریم در این مناطق بیشتر از شهرهایی مثل تهران یا تبریز و یا مشهد زلزله رخ دهد. ما در فلات ایران لرزه‌خیزتر از منطقه تنگه هرمز و شهری پرلرزه‌تر از بندرعباس نداریم.
ممکن بود رها شدن استرس ۳ سالهای که در آن منطقه جمع شده است یکجا اتفاق بیفتد؟ یعنی به جای ۳ تا زلزله ۶ ریشتری، زلزله‌ای ۷ یا ۸ ریشتری رخ دهد؟
بله، در منطقه تنگه هرمز زلزله ۷ و حتی تا ۵/۷ ریشتر هم مورد انتظار است، اما خیلی دیر به دیر، مثلا در هر صد سال یک بار چون در این منطقه گنبدهای نمکی فراوان وجود دارد و لایه‌های نمک باعث می‌شود تغییر شکل در گسل‌ها به صورت تدریجی اتفاق بیفتد. به عبارتی، تکتونیک نمک در آن منطقه باعث متعدد بودن زلزله‌ها و جلوگیری از وقوع زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۷ ریشتر می‌شود.
الان که این زلزله‌های ۶ ریشتری در منطقه تنگه هرمز رخ داده است، چطور؟ با توجه به آنچه گفتید، الان دیگر نباید انتظار زلزله بالای ۷ ریشتر را داشته باشیم.
هنوز هم احتمال وقوع چنین زلزله‌ای در این منطقه هست چون کسی نمی‌تواند بگوید چه مقدار استرس در آنجا جمع شده است و چقدر از آن آزاد شده است. می‌شود حدس‌هایی زد اما دقیق نمی‌توان گفت. بنابراین، باید نگاه محافظه‌کارانه را در این خصوص حفظ کرد.
قاعدتا سواحل دور از کوه‌ها و چین‌خوردگی‌های روی زمین نباید از نظر زلزله امن باشند؟
نه، اتفاقا بزرگ‌ترین زلزله‌های تاریخ بیشترین آسیب‌های خود را به سواحل وارد کرده‌اند. نمونه آن زلزله ۲۲ می ۱۹۶۰ در والدیویای شیلی است که با بزرگای ۵/۹ ریشتر بزرگ‌ترین زلزله ثبت‌شده تاریخ است. نمونه دیگر، زلزله ۲۰۱۱ ژاپن با بزرگای ۹ ریشتر است که بزرگ‌ترین زلزله در تاریخ این کشور هم است.
علت وقوع زلزله‌هایی با این بزرگی در سواحل چیست؟
بعضی از سواحل دریاها و اقیانوس‌ها نزدیک پهنه‌های فرورانش قرار دارند که محل رخ دادن بزرگ‌ترین زلزله‌های مورد انتظار نیز همین پهنه‌ها هستند، یعنی زلزله در محل فرورانش ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره‌ای اتفاق می‌افتد. پهنه‌های فرورانش عمدتا نزدیک سواحل دنیا قرار دارند، مثل سواحل اقیانوس آرام. در ایران هم ساحل مُکران در جنوب شرقی کشور ـ بین جاسک و چابهار ـ است که این ویژگی را دارد. این ساحل فرورانشی است و اتفاقا بزرگ‌ترین زلزله ثبت‌شده ایران هم در سال ۱۳۴۵ با بزرگی ۸ ریشتر در آن رخ داده است.
اگر سواحل ایران اینقدر خطرناک‌اند چرا زیرساخت‌های مهمی مثل نیروگاه هسته‌ای بوشهر در آنجا ساخته شده‌اند؟
کلا همه نیروگاه‌ها، هسته‌ای و غیرهسته‌ای، در سواحل (رودخانه، دریاچه، دریا و اقیانوس) ساخته می‌شوند که بتوان از آب برای خنک کردن تاسیساتشان استفاده کرد. در مورد نیروگاه بوشهر هم موقعی که محل آن انتخاب شد، به این نکته توجه شده بود، نه کم‌زلزله بودن منطقه.
با توجه به اینکه کانون تعدادی از زلزله‌های اخیر در دریا بوده، مثلا زلزله ۵/۵ ریشتری ۱۰ مرداد در دریای عمان، آیا احتمال وقوع سونامی برای سواحل جنوبی ایران وجود دارد؟
تعیین کانون زلزله می‌تواند به علاوه و منهای ۵ تا ۱۰ کیلومتر خطا داشته باشد، بنابراین کانون زلزله‌هایی که در دریا اتفاق می‌افتد، ممکن است ساحل باشد. اما زلزله در دریا هم می‌تواند اتفاق بیفتد، به دلیل شکستگی‌ها و گسل‌هایی که کف دریا وجود دارد. در نزدیکی سواحل دریای عمان و خلیج فارس در ایران هم گسل وجود دارد. مثلا در ۳۰ کیلومتری ساحل ایران در دریای عمان، مرز فرورانش ورقه اقیانوس هند و دریای عربی به زیر فلات ایران قرار دارد.
اما سونامی با یک جابه‌جایی قائم در محل گسل‌های کف دریا اتفاق می‌افتد. این جابه‌جایی می‌تواند هم بر اثر گسلش و هم زمین‌لغزش رخ دهد. بنابراین، گسل‌های نزدیک ساحل ایران یا زمین‌لغزش در کف دریا ـ به دلیل وقوع زلزله یا هر چیز دیگری ـ هم می‌توانند در چنین شرایطی باعث وقوع سونامی شوند.
نکته دیگر اینکه سونامی در ایران، نه فقط به دلیل وقوع زلزله در آب‌های نزدیک آن، بلکه حتی وقوع زلزله در سواحل هند یا ماداگاسکار هم می‌تواند رخ دهد.
سونامی احتمالی در ایران چقدر می‌تواند خطرناک باشد؟ ممکن است سونامی‌ای مثل سونامی ژاپن در کشور ما هم رخ دهد؟
بله، زلزله ۸ ریشتری که در نوامبر ۱۹۴۵در منطقه گواتر در مرز ایران و پاکستان اتفاق افتاد و موجب سونامی شد، حدود ۴ هزار کشته به جا گذاشت، هر چند بیشتر کشته‌ها متعلق به پاکستان بودند. البته چنین زلزله‌ای در نزدیکی ساحل مکران در ایران زود به زود اتفاق نمی‌افتد، بلکه در هر قرن ممکن است شاهد یک یا دوتا از آن باشیم اما همین‌ها هم می‌توانند بسیار مخرب باشند، مخصوصا اگر تاسیسات ساحلی و جمعیت بدون امکانات ایمنی در ساحل داشته باشیم. بنابراین، اگر زندگی را در سواحلی مثل مکران توسعه می‌دهیم، باید امنیت جمعیت ساکن در آن را هم از نظر سونامی تامین کنیم. ما باید احتمال وقوع زلزله و سونامی را در چنین مناطقی ـ کم یا زیاد ـ در نظر بگیریم.
این امنیت را چطور می‌توان تامین کرد؟
در این زمینه باید همان کارهایی را انجام داد که در کشورهای پیشرفته مثل ژاپن و آمریکا و اخیرا شیلی انجام شده است. برای سونامی مواردی مثل ارتفاع امواج و میزان پیشروی آنها در ساحل قابل محاسبه است و می‌توان پیش‌بینی کرد چه خطراتی ساحل و ساحل‌نشینان را تهدید می‌کند. البته این کارها تا حدی برای سواحل جنوب شرقی ایران انجام شده است. شهرداری جایی مثل چابهار باید در تمام ملاحظات توسعه منطقه ساحلی، اسکله صیادی و غیرصیادی و... مسئله زلزله و سونامی را مدنظر قرار دهد.
من ساحل والدیویای شیلی را در سال ۲۰۱۷ رفته و دیده‌ام؛ منطقه‌ای که سونامی بزرگ را هم تجربه کرده است. در آنجا اول اینکه حریم‌ها مشخص شده است، یعنی مشخص است که هر منطقه از ساحل زون چندم خطر از نظر سونامی است؛ از درجه بالای خطر تا کمترین. بعد اینکه در زون یک و ۲ خطر سونامی، اجازه ساخت و ساز داده نمی‌شود.
بنابراین در مناطق ساحلی در معرض خطر سونامی هم می‌توان توسعه انجام داد و حتی شهرهای بزرگ ساخت اما باید ملاحظات مرتبط با سونامی همیشه در آنها باشد. نمی‌شود که تا لب ساحل ساخت و ساز انجام دهیم و وقتی سونامی آمد و موج آن همه چیز را خراب کرد تازه به فکر بیفتیم.
خوشبختانه در یکی دو سال اخیر حرکت‌های خوبی درخصوص ملاحظات ایمنی زلزله و سونامی از سوی ساکنان چابهار و دانشگاهیان آن می‌بینیم.
در این منطقه زلزله بزرگ‌تر از ۸ ریشتر هم ممکن است رخ دهد؟
در سال ۲۰۱۳ خانم اشمیتز آلمانی و همکارانش تحقیقی درخصوص زلزله در منطقه مکران ایران منتشر و در آن احتمال وقوع زلزله ۹ ریشتری را هم مطرح کردند. گرچه این اتفاق می‌تواند نادر باشد و هر ۲، ۳ هزار سال یک بار اتفاق بیفتد، اما الان می‌تواند زمان بازگشت چنین زلزله‌ای باشد.
از نظر زمین‌شناسی کدام مناطق ایران امن‌تر از بقیه مناطق‌اند؟ مثلا گفته می‌شود در مناطق کویری زمین‌لرزه یا اتفاق نمی‌افتد یا با ریشتر پایین رخ می‌دهد.
در کشوری که این همه سابقه زمین‌لرزه دارد و با توجه به اینکه زلزله می‌تواند تا ۱۰۰ یا ۲۰۰ کیلومتر از کانون خود را هم تحت تاثیر قرار دهد، صحبت از جای امن کار مشکلی است. اما می‌توانیم این را بگوییم که کجاها لرزه‌خیز و کجاها کم‌لرزه است.
در خود کویر ـ و نه حاشیه آن ـ مثل کویر لوت و بیابان مرکزی ایران میزان تغییر شکل پوسته زمین خیلی کم است. اما حاشیه کویر در ایران اتفاقا لرزه‌خیز است، مثل گلباف و بم در کرمان. پرتلفات‌ترین زلزله قرن اخیر در ایران هم در حاشیه کویر رخ داده است؛ زلزله ۱۳۸۲ بم.
پس در واقع مناطق مسکونی کویر در ایران خطرناک است و غیرمسکونی‌ها امن.
بله، اما چرا؟ چون مردم در حاشیه کویر ساکن می‌شوند؛ جایی که مرز کوه و دشت است و آب و امکان کشاورزی دارد، مثل بم، جیرفت و شهداد؛ اما لرزه‌خیز است. وجود آب در این مناطق خود نشان‌دهنده وجود گسل در آنجاست. به عبارتی، آن چیزی که دلیل وجود آب در آن مناطق است، دلیل رخ دادن زلزله هم است.
مناطق مسکونی کم‌لرزه در ایران کجاها هستند؟
یک نوار در ایران هست که ما زمین‌شناس‌ها به آن «نوار سنندج ـ سیرجان» می‌گوییم و مناطق مسکونی کم‌لرزه‌تر کشورمان روی آن قرار دارند. این نوار از شمال غرب کشور از شهرهایی مانند سنندج و میاندوآب شروع می‌شود، وسط آن شهرهایی همچون همدان، گلپایگان و اصفهان هستند و انتهای آن در جنوب شرق کشور به محدوده شهر سیرجان می‌رسد. این نوار در واقع بین رشته‌کوه‌های زاگرس و منطقه ایران مرکزی قرار دارد.
در مورد این نوار باید به یک نکته توجه کرد و آن فرونشست زمین است. وقتی جمعیت زیادی در مناطق کم‌لرزه مثل اصفهان ساکن می‌شوند، آب بیش از حد مجاز از زمین برداشت می‌شود و همین باعث فرونشست زمین می‌شود.
نکته دیگر اینکه اگر در فاصله ۱۵۰ کیلومتری مناطق پرجمعیت هم زلزله بزرگی رخ دهد، می‌تواند برای این مناطق خطرناک باشد.
یک منطقه نسبتا کم‌لرزه هم در جنوب اهواز داریم، در دشت خوزستان. این زون زمین‌شناسی شهرهای آبادان و خرمشهر در ایران، بصره در عراق و همچنین کویت را شامل می‌شود، یعنی سواحل شمال غرب خلیج فارس.
حالا شما این مناطق ساحلی را مقایسه کنید با مناطقی مثل بندرعباس و بندرلنگه که در ۶ ماه اخیر در آنها ۴ زلزله ۶ ریشتری و بالای ۶ ریشتری را شاهد بودیم.
اما از گسل مهم و تاریخی اهواز ـ که طاقدیس اهواز هم روی آن قرار دارد ـ به سمت بالا، چین‌خوردگی‌های زاگرس کم‌کم خودشان را نشان می‌دهند و در مناطقی مثل دزفول و شوش می‌بینیم که طاقدیس‌ها به سطح زمین آمده‌اند و کنار هر طاقدیس یک گسل فعال هم هست.
