تحریم‌های اول بین‌المللی و سپس تحریم‌های آمریکا در پانزده سال گذشته، نه تنها توانایی‌های سرمایه‌گذاری ایران، بلکه دسترسی به فناوری‌های غربی را که برای توسعه تولید در میدان پارس جنوبی ضروری است، دچار مشکل کرده است. ایران فاقد فناوری لازم برای این کار است و چاه‌های موجود آن به دلیل کاهش فشار گاز، تولید خود را کاهش داده‌اند.
توسعه میادین گازی در دریا به سکوهای ۲۰ هزار تنی نیاز دارد که پانزده برابر بزرگ تر از سکوهای فعلی ایران است و کمپرسورهای عظیمی را می طلبد که به دلیل تحریم ها نمی توان آنها را تهیه کرد. نتیجه روشن است: قطر پنج برابر ایران از این میدان گازی استخراج و بهره برداری می کند. اگر در ایران، یک همت اساسی باشد ـ ایران که پس از روسیه دومین دارنده ذخایر گاز در جهان است ـ این پتانسیل را دارد که نه تنها نیازهای گاز داخلی خود را به اندازه کافی برآورده کند، بلکه می‌تواند به بزرگ ترین صادرکننده گاز جهان در شرایط کنونی جهانی تبدیل شود. چالش کاهش فشار و اشتباهات مهندسی، در حالی که ایران اخیراً به سطح تولید روزانه قطر رسیده است، موجب شده، بخش ایرانی پارس جنوبی با فشار کاهشی دست و پنجه نرم کند. ارزیابی صندوق توسعه ملی ایران حاکی است که پیش‌بینی می‌شود یک چهارم کل تولید گاز کشور تا سال ۲۰۳۳ به دلیل کاهش فشار در پارس جنوبی ـ که ۷۸ درصد از کل تولید گاز کشور را تشکیل می‌دهد ـ کاهش یابد.
برای جلوگیری از افت تولید، ایران با کار نصب ۱۰ تا ۱۵ سکوی با وزن ۲۰،۰۰۰ تن، پانزده برابر سکوهای فعلی، مجهز به کمپرسورهای عظیم روبه روست. برآورد می شود این سرمایه گذاری بالغ بر ۳۵ میلیارد دلار هزینه داشته باشد. این در حالی است که قطر سال ها پیش در این راه گام برداشته است.
مشاور سیاست خارجی و ژئوپلیتیک انرژی مستقر در واشنگتن بر این باور است، در حالی که قطر بلندپروازی های بیشتری برای تولید گاز خود دارد، مقامات ایرانی عملکرد چندان مثبت و محکمی از خود در توسعه میدان پارس جنوبی نشان نمی دهند و بیشتر به مانورهای آماری متوسل می شوند تا انتقادات را منحرف کنند. مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پارس مدعی شده است که تولید گاز طبیعی ایران از میدان مشترک گازی پارس جنوبی خلیج فارس ـ که قطر آن را گنبد شمالی می‌نامد ـ از تولید گاز قطر پیشی می‌گیرد.
او گفته است که تولید روزانه گاز ایران از این میدان به رقم خیره کننده ٧٠٠ میلیون متر مکعب در روز می رسد. با این حال، گزارشی از شرکت ملی گاز ایران وجود دارد که خروجی متفاوتی را ارائه می دهد. این نشان می دهد ایران در نیمه نخست سال ۲۰۲۳ حدود ۵۹۰ میلیون متر مکعب گاز خام از پارس جنوبی استخراج کرده که از این میزان تنها ۵۱۰ میلیون متر مکعب گاز طبیعی (متان) پس از فرآوری به شبکه تزریق شده است. علاوه بر این، در کنار ۳۰ mcm/d اتان، بوتان، پروپان و سایر گازها، تقریباً ۶ mcm/d از گاز خام استخراج شده شامل گازهای سمی مانند CO₂ و هیدروژن سولفید (H2S) است. علاوه بر این، بیش از ۷ میلیون متر مکعب در روز از خروجی در طول فرآیند استخراج و تصفیه گاز، شعله ور می شود و هدر می رود، در حالی که ۲۰.۵ میلیون متر مکعب در روز، مستقیم در واحدهای فرآوری گاز به عنوان سوخت مصرف می شود.
با این حال، در آمار رسمی، ایران بیان می کند که در سال مالی گذشته، از ۳۳ مارس ۲۰۲۳، ۶۵۷ میلیون متر مکعب در روز، گاز فرآوری شده از همه میادین، تولید کرده که حدوداً ۷۸ درصد (۵۱۳ میلیون متر مکعب در روز) است. وزیر نفت ایران، در اجلاس کشورهای صادرکننده گاز در الجزایر تاکید کرد که ایران در حال حاضر ۱.۰۷ میلیارد متر مکعب در روز، گاز تولید می کند و قصد دارد این حجم را تا ۵ سال آینده به ۲.۳ میلیارد متر مکعب در روز از طریق یک طرح سرمایه گذاری ۷۰ میلیارد دلاری افزایش دهد. با این حال، با توجه به اینکه میانگین سرمایه گذاری سالانه ایران در میادین بالادستی نفت و گاز در سال های اخیر تنها حدود ۳ میلیارد دلار بوده است، ادعای او مبنی بر سرمایه گذاری سالانه ۱۴ میلیارد دلاری در سطح فعلی تولید گاز و برنامه سرمایه گذاری ۷۰ میلیارد دلاری در میادین گازی منطقی نبوده و خارج از توانمندی فعلی ایران است. قطر از سال ۱۹۹۰، یک دهه جلوتر از ایران، از پارس جنوبی گاز استخراج می کند و نزدیک به دو برابر مقدار گاز از این میدان تولید کرده است.
قطر رسما اعلام کرده ذخیره گاز میدان نفتی و گازی پارس جنوبی (در قطر بنام گنبد شمالی است) ۲۴۰ تریلیون فوت مکعب بیشتر است، همچنین عنوان کرده ذخایر گاز به ۲ هزار تریلیون افزایش پیدا می‌کند و پروژه جدید تبدیل گاز طبیعی به ال‌ان‌جی را آغاز و تا ۲۰۲۹ صادر می‌کند. درواقع ظرفیت تولید این کشور به ۱۴۲ میلیون تن در سال می‌رسد که ۸۵ درصد بالاتر از ظرفیت تولید کنونی است و این برای قطری‌ها پیشرفت قابل توجهی است، زیرا قطری ها برنامه و سرمایه دارند، عملگرا هستند و هیچ محدودینی برای تامین کمپرسورهای عظیم الجثه و ایجاد سکوهای با وزن ۲۰،۰۰۰ تنی ندارند. با وجود این، ایران در دهه گذشته ۱۴ فاز جدید راه اندازی کرد و به تازگی به سطح تولید قطر رسیده است.
سال ۲۰۰۵، قطر توسعه میدان گنبد شمالی را به منظور بررسی تأثیر افزایش سریع تولید بر روی مخزن متوقف کرد. با این حال، توسعه در سال ۲۰۲۲ از سر گرفته شد و این کشور قراردادهایی به ارزش ۲۹ میلیارد دلار با شرکت های غربی برای افزایش ۳۰ درصدی تولید تا سال ۲۰۲۶ با هدف افزایش ظرفیت صادرات سالانه LNG از ۷۷ میلیون تن (۱۱۰ میلیارد مترمکعب در سال) به ۱۲۶ میلیون تن در سال امضا کرد، و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۳۰ به ۱۴۲ میلیون تن در سال برسد.
در نتیجه، انتظار می رود کل تولید گاز قطر از پارس جنوبی تا سال ۲۰۳۰ به ۷۴۰ میلیون متر مکعب در روز برسد، در حالی که پیش بینی می شود تولید ایران از این میدان مشترک در یک دهه بیش از ۳۰ درصد کاهش یافته و به دلیل افت فشار بر طرف ایرانی به حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب در روز برسد. در همین حال، وزارت نفت ایران قراردادی ۲۰ میلیارد دلاری با چند شرکت داخلی برای ساخت ۲۸ سکو به وزن ۷۰۰۰ تن به همراه ۵۶ کمپرسور برای طرح افزایش فشار در پارس جنوبی امضا کرد. این تصمیم به رغم عدم تجربه شرکت‌های ایرانی در ساخت چنین تجهیزاتی است و حتی شرکت‌های چینی نیز به فناوری لازم مجهز نیستند. CNPC چین که قبلا بخشی از کنسرسیوم توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی به رهبری توتال بود، یک سال پس از توتال از این قرارداد خارج شد.
گفتنی است، نیمی از ارزش قرارداد ۵ میلیارد دلاری توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی به ساخت سکوی ۲۰ هزار تنی با دو کمپرسور عظیم نسبت داده شده که وظیفه ای فراتر از توانمندی ها و تخصص های فنی شرکت چینی است. فشار دهانه چاه در بخش ایران پارس جنوبی تا همین اواخر، متوسط ۲۱۰ بار ثابت بود. با این حال، از سال ۲۰۲۳، فشار آن سالانه ۷ بار کاهش یافته است که در نتیجه هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از دست می دهد.
بر اساس گزارش شرکت ملی گاز ایران، کاهش قابل توجه فشار در فاز ۱۲، بزرگ ترین فاز پارس جنوبی، در سال‌های اخیر آغاز شده و میزان تولید از ۷۵ میلیون مترمکعب در روز در سال ۲۰۱۸ به ۴۳ میلیون مترمکعب در روز کاهش یافته است. ایران برنامه هایی برای تولید روزانه ۸۶ میلیون متر مکعب گاز از فاز ۱۲ با راه اندازی سه سکو داشت. با این حال، به دلیل مهندسی حفاری اشتباه در محل سکوی سوم، بخش قابل توجهی از تولید آن به جای گاز طبیعی، آب شور بود. در نتیجه، تولید این فاز در سال ۲۰۱۸ به ۶۵ میلیون مترمکعب کاهش یافت و در سال ۲۰۲۳ به ۳۴ درصد رسید.
سرانجام تابستان گذشته، ایران سکوی سوم را از فاز ۱۲ کامل به فاز ۱۱ پارس جنوبی منتقل کرد. در ۲۴ فازی که بخش ایرانی پارس جنوبی را تشکیل می‌دهند، تقریباً ۱۰ حلقه چاه با مشکلات مهندسی مواجه شده‌اند که منجر به تولید آب شور، بیشتر از گاز شده است. ایران در تلاش برای حفظ سطح تولید، فاز ۱۱ پارس جنوبی را در آگوست ۲۰۲۳ آغاز و حفاری را شروع کرد.
علاوه بر این، وزارت نفت ایران در نوامبر ۲۰۲۳ قراردادی برای حفر ۳۵ حلقه چاه جدید با شرکت‌های داخلی منعقد کرد. با این حال، در حالی که حفاری های اضافی ممکن است سطح تولید گاز از پارس جنوبی را در کوتاه مدت حفظ کند، پیش بینی می شود که کاهش فشار در بخش ایران را تسریع نماید. تنها راه چاره ایران نصب سکوهای ۲۰،۰۰۰ تنی مجهز به کمپرسورهای عظیم است؛ فناوری که در انحصار شرکت های غربی است و در حال حاضر، تمام ۲۴ فاز سمت ایرانی میدان عملیاتی است و جایی برای معرفی فاز جدید برای تقویت تولید یا جبران کاهش تولید نسبت به سایر فازها باقی نمی‌گذارد.
میدان پارس جنوبی، که در قطر گنبد شمالی نیز نامیده می شود، با گستره وسیعی به وسعت ۵۶ تریلیون متر مکعب، دارای ذخایر عظیم گازی است که ۷۰ درصد آن قابل استحصال است. در حالی که دو سوم میدان در داخل آب های قطر قرار دارد، یک سوم باقی مانده در داخل خاک ایران است و ایران تا به امروز ۲ تریلیون متر مکعب گاز از این میدان استخراج کرده که معادل نیمی از تولید کنونی قطر است. سازندهای غنی از گاز کنگان و یو دالان که به سازند خوف در قطر معروفند، در عمق تقریبی ۳ کیلومتری قرار دارند. این سازندها از چهار لایه (K1 تا K4) به ضخامت ۴۵۰ متر از آبهای ایران تا قطر امتداد دارند.
نکته قابل توجه تمایل این مخزن به سمت قطر است که جریان گاز و میعانات گازی را عمدتاً از ایران به سمت قطر می کشد. هر دو کشور در حال حاضر روزانه ۶۵۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه میعانات گازی (نفت فوق سبک) از این چهار لایه تولید می کنند. جالب اینجاست که حجم کل تولید میعانات گازی قطر در سه دهه گذشته دو برابر ایران بوده است. با ادامه افزایش تولید قطر از این مخزن و کاهش تولید ایران، پیش بینی می شود که ذخایر گاز این سازند به تدریج به سمت قطر منتقل شود.
علاوه بر این، این میدان که در عمق یک کیلومتری قرار دارد، دارای لایه های متعدد نفت خام است که از ایران تا قطر امتداد دارد و آن را به یک دارایی مشترک بین دو کشور تبدیل می کند. قطر از سه دهه پیش، تولید نفت خام را از لایه‌های نفتی پارس جنوبی آغاز کرد، در حالی که ایران از سال ۲۰۱۶ با ظرفیت‌های محدود شروع به بهره‌برداری از این لایه‌ها کرد. بالعکس، در حالی که ایران اجازه می‌دهد، هلیوم استخراج‌شده دفع و هدر برود، قطر تجهیزات لازم را به کار گرفته و در حال حاضر با صادرات ۶۶ میلیون مترمکعب هلیوم در سال ۲۰۲۳، ۳۵ درصد از تولید هلیوم جهان را از آن خود کرده که از نظر حجم صادرات پیشتاز است.
ذكر این مهم لازم است قطر رسما اعلام کرده، ذخیره گاز میدان نفتی و گازی پارس جنوبی (در قطر بنام گنبد شمالی است) ۲۴۰ تریلیون فوت مکعب بیشتر است. همچنین عنوان کرده ذخایر گاز به ۲ هزار تریلیون افزایش پیدا می‌کند و پروژه جدید تبدیل گاز طبیعی به ال‌ان‌جی را آغاز و تا ۲۰۲۹ صادر می‌کند. در واقع ظرفیت تولید این کشور به ۱۴۲ میلیون تن در سال می‌رسد که ۸۵ درصد بالاتر از ظرفیت تولید فعلی بوده و این برای قطری‌ها پیشرفت چشمگیری است.
منبع: Oil, gas and Iran economic analyst
