میهمان این هفته گفت و گوی ویژه تابناک، رئیس اقلیم شناسی کشور است که با هشدار‌های خبرساز و کاملا جدی اش، از مخاطرات اقلیمی و طبیعی با ما سخن گفته است.
به گزارش سرویس اجتماعی تابناک، صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی و رئیس اقلیم شناسی کشور مهمان ویژه این هفته ما بود و از او درباره مسائل مهم زیست محیطی اعم از احتمال خشک شدن برخی از نقاط دریای خزر، احیای دریاچه ارومیه، تغییرات اقلیمی و البته طرح ایران رود پرسیدیم.
گفتگوی تفصیلی تابناک را با صادق ضیاییان می‌خوانید:
سلام و درود خدمت شما آقای ضیاییان. یک سری گزارشات منتشر شده توسط برخی از رسانه‌ها گفته می‌شود که تهران نسبت به سال‌های گذشته دچار کمبود بارش دریافتی باران است. این کمبود باران چقدر جدی است؟ آیا دچار خطر خشکسالی هم خواهیم شد در آینده؟
ببینید، ما طی چند سال گذشته، شاید دو یا سه سال گذشته، همواره با کمبود بارش روبه‌رو بودیم؛ یعنی آن چیزی که میانگین بلند مدت شهر تهران است، ما همیشه کمتر از آن را دریافت کرده‌ایم. از شروع سال آبی که از اول مهرماه شروع می‌شود تا به امروز، آن چیزی که بارش داشته‌ایم تقریباً معادل همان چیزی است که میانگین بلند مدت است؛ بنابراین خوشبختانه سال خوبی را شروع کردیم. اما نکته مهم این است که این بارش‌ها همانطور که گفتم معادل میانگین بلند مدت است. از طرف دیگر، ما کم‌بارشی انباشته‌ای داشته‌ایم؛ یعنی چندین سال متوالی کم‌بارش داشتیم در شهر تهران و این باعث نمی‌شود که این بارش‌های اخیر بتواند جبران مافات کند. چون می‌دانید که ما بارش کمتری داشتیم و از طرفی مصرف آب را مدیریت نکردیم. به هر حال مصرف همانطور که همیشه بوده، کاهش نیافته و این منجر به مصرف منابع آبی‌مان شده است. وقتی منابع آبی مصرف می‌شود، اگر بخواهد جایگزین شود، باید بارش‌های خیلی بیشتر از نرمال یا میانگین بلند مدت اتفاق بیفتد که متأسفانه این اتفاق نیفتاده. ولی خوشبختانه، آنچه که تا کنون اتفاق افتاده، در حد میانگین بلند مدت یا نرمال است. انتظار ما این است که اگرچه در دو یا سه هفته آینده بارش‌ها ممکن است کمی کمتر از میانگین بلند مدت باشد، ولی پیش‌بینی‌های فصلی نشان می‌دهند که برای زمستان، بارش‌ها در حد نرمال یا میانگین بلند مدت خواهد بود. این امیدوارکننده است، اما به اندازه کافی نیست و نمی‌تواند جبران کمبود بارش‌های گذشته را بکند.
شما و تیم شما، و سازمان‌های مربوطه برای رفع این چالش‌ها چه راهکار‌هایی را در نظر دارید؟ به هر حال چه چاره‌اندیشی‌هایی برای این موضوع انجام شده است؟
واقعیت این است که بحث مدیریت آب با وزارت نیرو است و چهارچوب کامل آنها قطعاً در جریان است و در حال انجام است. آن چیزی که سازمان هواشناسی کشور اعلام می‌کند، دو بخش دارد: یکی پیش‌بینی‌ها است که نشان می‌دهند در آینده چه خواهد شد، و دیگری میزان بارش‌هایی است که تا حالا اتفاق افتاده و حسابداری آب که مشخص می‌کند چه مقدار از آن محقق شده و چه مقدار هنوز باقی‌مانده است. در این زمینه، اطلاعات بیشتر را به وزارت نیرو می‌دهند که در صف اجرایی هستند و اقدامات لازم را انجام می‌دهند.
راجع به خشکسالی، تهران چقدر با خطر خشکسالی روبه‌رو است و به غیر از تهران، کدام مناطق و استان‌ها بیشتر درگیر خطر خشکسالی هستند؟
خب، خشکسالی از بخش‌های مختلف شروع می‌شود. ما شاخص‌های مختلف خشکسالی داریم و این شاخص‌ها کاربرد‌های مختلفی دارند. مثلاً وقتی که کشت دیم دارید، همان بارش همان سال کافی است. اما وقتی که در مورد منابع آبی صحبت می‌کنیم، به ویژه آب شرب، باید یک دوره بلندتر از خشکسالی را بررسی کنیم. یعنی نه تنها امسال، بلکه سال‌های قبل نیز باید در نظر گرفته شود. وقتی که از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنید، باید یک دوره بلندمدت، مثلاً ۱۰ ساله را بررسی کنید که خشکسالی در آن دوره چگونه بوده است. اگر این دوره را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که ما منابع آبی‌مان را از دست داده‌ایم به دلیل کم‌بارشی‌های پیاپی.
شهر تهران عمدتاً مشکل اصلی‌اش آب شرب است و استان تهران یک قطب کشاورزی بزرگ نیست؛ بنابراین باید در یک دوره بلندمدت به وضعیت آب نگاه کنیم. متأسفانه سال گذشته بارش برف خوبی نداشتیم. بارش‌ها در زمستان صورت نگرفت و در بهار اتفاق افتاد، که این موضوع ذخیره آبی خوبی برای تهران ایجاد نکرد. می‌دانید که عمده منابع آبی استان تهران در یخچال‌ها و بارش‌های برفی است که در کوه‌ها اتفاق می‌افتد و به مرور ذوب می‌شود و آب را به منابع زیرزمینی هدایت می‌کند؛ بنابراین وضعیت منابع آبی تهران بستگی زیادی به بارش‌های برفی در زمستان‌ها دارد.
با توجه به تغییرات اقلیمی، رفتار جو و اقلیم تغییر کرده است. بارش‌ها تنوع بیشتری پیدا کرده و ممکن است بارش‌های خارج از فصل هم رخ بدهند. این تغییرات دست به دست هم می‌دهند که مردم هم باید رفتار‌های خودشان را تغییر دهند و مصرف منابع آبی را مدیریت کنند.
بحث سازگاری با تغییر اقلیم، یک مبحث بسیار گسترده است که در آن باید رفتار‌های خود را در تمام جنبه‌ها تغییر دهیم. از مصرف آب گرفته تا مدیریت منابع آبی و حتی مصرف در کشاورزی، همه باید به‌طور جدی با تغییرات اقلیمی سازگار شویم. شما می‌دانید که بارش‌های کشور ما طی ۵۰ سال گذشته به‌طور میانگین حدود ۵۰ میلی‌متر کاهش یافته است؛ یعنی تقریباً سالی یک میلی‌متر از میانگین بارش کشور کاهش داشته‌ایم. این مقدار برای کشوری خشک مثل ایران، عدد بسیار قابل توجهی است. میانگین بارش کشور ایران، با روش‌های مختلف متفاوت، حدود ۳۰۰ میلی‌متر یا کمتر است. حالا فکر کنید که این کاهش ۵۰ میلی‌متر برای کشوری خشک و نیمه‌خشک که تنها یک‌سوم از بارش جهانی را دریافت می‌کند، به چه میزان حائز اهمیت است. بنابراین، ما باید برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم، زیرا پیش‌بینی‌ها بر اساس سناریو‌های مختلف اقلیمی نشان می‌دهند که در دهه‌های آینده، تعداد سال‌های خشک در کشور بیشتر از تعداد سال‌های پربارش خواهد بود.
از طرف دیگر، بارش‌ها خارج از فصل و نوع بارش‌ها نیز تغییر خواهد کرد. این تغییرات به همراه هم نشان می‌دهند که ما باید به‌طور جدی رفتار مصرفی و مدیریت منابع آبی خود را تغییر دهیم.
استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، استان‌های حاشیه‌ای زاگرس در هر دو سو، به ویژه سمت شرق رشته کوه زاگرس، و استان‌هایی که در ضلع جنوبی رشته کوه البرز قرار دارند، مانند استان تهران و استان البرز، بیش از سایر استان‌ها در معرض خطر خشکسالی قرار دارند
آقای ضیاییان، اگر بخواهیم مصداقی صحبت کنیم و مناطقی را ذکر کنیم که با خطر جدی خشکسالی روبه‌رو هستند، می‌توانید نام ببرید؟
باید گفت که به طور کلی، کل کشور در معرض خطر است. اما اگر بخواهیم به‌طور خاص به مناطق آسیب‌پذیر اشاره کنیم، استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، استان‌های حاشیه‌ای زاگرس در هر دو سو، به ویژه سمت شرق رشته کوه زاگرس، و استان‌هایی که در ضلع جنوبی رشته کوه البرز قرار دارند، مانند استان تهران و استان البرز، بیش از سایر استان‌ها در معرض خطر خشکسالی قرار دارند و ممکن است بیشتر از بقیه مناطق آسیب ببینند.
از دریاچه ارومیه چه خبر؟ می‌توانیم امیدوار باشیم؟
در خصوص دریاچه ارومیه، بارش‌های اخیر که نزدیک به میانگین بلندمدت یا نرمال بوده، قطعاً تأثیر مثبتی بر وضعیت دریاچه دارد. به‌ویژه بارش‌هایی که در فصل زمستان رخ می‌دهد، چون بیشتر به دریاچه ارومیه می‌رسد و برداشت‌ها از آب در مسیر اتفاق نمی‌افتد. این بارش‌ها به رهاسازی آب کمک کرده و وضعیت بهتری برای دریاچه فراهم می‌کند. اگر بارش‌ها در زمستان ادامه یابد، وضعیت دریاچه احتمالاً بهبود خواهد یافت، چرا که بارش‌های زمستانی به طور عمده به تأمین آب دریاچه کمک می‌کند.
در خصوص فرونشست زمین، این موضوع به‌طور جدی در کشور ما مطرح استُ الان چه شرایطی حاکم است؟
فرونشست به این معناست که زمانی که آب‌های زیرزمینی کم می‌شود، حفره‌های زیرزمینی که آب در آنها جمع می‌شد، دچار نشست می‌شوند. این موضوع برای کشور‌هایی که منابع آبی خود را عمدتاً از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌کنند، بسیار خطرناک است. در ایران، به‌ویژه در مناطقی که رودخانه‌های بزرگ نداریم و عمده منابع آبی از سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شود، فرونشست یک تهدید جدی است. این پدیده می‌تواند منجر به افزایش سیلاب‌ها شود، چرا که آب‌های بارشی دیگر در زمین ذخیره نمی‌شوند و بیشتر در روی سد‌ها جاری می‌شوند.
چه مقدار از نظر کارشناسان و اساتید دانشگاهی استفاده می‌کنید؟
برای مقابله با این چالش‌ها، از نظرات اساتید دانشگاه‌ها و متخصصین استفاده می‌شود. در خصوص دریاچه ارومیه، کارگروه‌هایی تشکیل شده و تحقیقات مختلفی از سوی اساتید داخلی و خارجی صورت گرفته است. در سطح جهانی، هیئت بین‌المللی تغییر اقلیم (IPCC) کارش گردآوری تحقیقات دانشمندان جهان و ارائه راهکار‌های سازگاری با تغییر اقلیم است. این هیئت راهکار‌های مختلفی را برای بخش‌های مختلف کشور‌ها پیشنهاد می‌کند، از جمله افزایش بهره‌وری در کشاورزی و حفظ کاربری اراضی. در ایران نیز متخصصان داخلی و خارجی در این فرآیند‌ها مشارکت دارند و در گزارش‌های آی‌پی‌سی حضور دارند.
در گزارش ششم این هیئت که اخیراً منتشر شده، سه مولف ایرانی به‌طور رسمی مشارکت داشته‌اند و تعدادی از ایرانیان مقیم خارج نیز در این گزارش‌ها دخالت داشته‌اند. این گزارش‌ها بر اساس تحقیقات انجام‌شده و تجربیات جهانی، به ارائه راهکار‌هایی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و بحران‌های مرتبط با آن پرداخته‌اند.
در خصوص دریای خزر و نگرانی‌هایی که به‌ویژه در گزارش ایندیپندنت مطرح شده است، توضیح بدهید. آیا در آینده دریای خزر خشک می‌شود؟
واقعاً موضوعی مهم است که می‌تواند تبعات زیست‌محیطی زیادی داشته باشد. کمبود آب ورودی به دریای خزر از سمت کشور‌های ساحلی، به‌ویژه از طریق سد‌هایی که در رودخانه‌های منتهی به دریا ساخته شده‌اند، باعث کاهش سطح آب دریا می‌شود. این مشکل به دلیل خشکسالی‌های فراگیر در منطقه و نیز استفاده بیش از حد از منابع آبی است.
خشکسالی مرزی ندارد و می‌تواند اثرات آن می‌تواند در کشور‌های مختلف تأثیرگذار باشد. در حال حاضر، قسمت عمیق دریای خزر که در سواحل ایران قرار دارد، وضعیت بهتری نسبت به بخش‌های شمالی دریا دارد. این منطقه در ایران از نظر عمق و منابع آبی وضعیت بهتری دارد، ولی به‌طور کلی، کاهش سطح آب در قسمت‌های شمالی و مرگ‌ومیر بیشتر فوک‌های دریایی، نشان‌دهنده مشکلات جدی زیست‌محیطی در این مناطق است.
اگر روند کاهش آب دریا ادامه پیدا کند، ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور، این مشکلات به سواحل ایران نیز سرایت کند. مشکلاتی همچون تغییرات زیست‌محیطی و تهدیدات برای اکوسیستم دریا، به‌ویژه برای حیات‌وحش در منطقه، ممکن است پیش آید. از این رو، نگرانی‌ها در خصوص خشکسالی و تغییرات اقلیمی در دریای خزر یک مسئله قابل توجه است که باید به آن توجه ویژه‌ای داشت.
برای مقابله با این تهدیدها، به یک عزم ملی نیاز داریم. متأسفانه این عزم در حال حاضر به وضوح مشاهده نمی‌شود، و فعالیت‌های پراکنده‌ای توسط وزارت نیرو و دیگر نهاد‌ها در حال انجام است، اما این اقدامات به صورت جزیره‌ای و بدون هم‌افزایی کامل صورت می‌گیرند
راهکار خاصی در این باره مطرح است؟
راهکار‌هایی برای همکاری کشور‌های حوزه دریای خزر وجود دارد که به نوعی به دیپلماسی اقلیمی وابسته است. اقلیم یک پدیده جهانی است و نمی‌توان گفت که فقط کشور خاصی آب کمتری از دریای خزر تأمین می‌کند، زیرا بسیاری از رودخانه‌ها که به این دریا می‌ریزند از کشور‌های مختلف سرچشمه می‌گیرند. برای این منظور، یک دیپلماسی تغییر اقلیم نیاز است که باید به طور جدی انجام شود. تغییر اقلیم یک چالش جهانی است و نشست‌های سالانه‌ای مانند COP۲۹ که در حال حاضر در آذربایجان در جریان است، به همین موضوع پرداخته و تصمیماتی اتخاذ می‌کنند تا کشور‌ها راهکار‌هایی برای کاهش تاثیرات منفی تغییر اقلیم و سازگاری با آن اتخاذ کنند.
در ایران نیز باید توجه ویژه‌ای به تغییر اقلیم شود. بسیاری از کشور‌های دنیا قوانینی برای مقابله با تغییر اقلیم دارند و وزارتخانه‌های مربوطه در این زمینه فعال هستند. ایران یکی از کشور‌هایی است که آسیب‌پذیری بالایی از تغییرات اقلیمی دارد. برای مقابله با این تهدیدها، به یک عزم ملی نیاز داریم. متأسفانه این عزم در حال حاضر به وضوح مشاهده نمی‌شود، و فعالیت‌های پراکنده‌ای توسط وزارت نیرو و دیگر نهاد‌ها در حال انجام است، اما این اقدامات به صورت جزیره‌ای و بدون هم‌افزایی کامل صورت می‌گیرند. برای داشتن نتایج بهتر، نیاز به انسجام و برنامه‌ریزی جمعی داریم.
از نظر منابع انرژی، ایران در جایگاه خوبی قرار دارد و می‌تواند این ظرفیت‌ها را به فرصتی برای مقابله با تغییرات اقلیمی تبدیل کند. به عنوان مثال، ایران از ظرفیت‌های بزرگی در زمینه انرژی‌های پاک همچون انرژی خورشیدی و باد برخوردار است. به‌ویژه باد‌های ۱۲۰ روزه که در شرق کشور باعث گرد و خاک می‌شود، می‌تواند به منبع انرژی تبدیل شده و به رفع مشکلات ناترازی انرژی کمک کند.
درباره پروژه «ایران رود» بگویید. این پروژه پیش از انقلاب برای اتصال دریای خزر به خلیج فارس مطرح شد. الان هم موافقان و مخالفانی دارد. آیا اتصال دریای خزر به خلیج فارس فرصت است یا تهدید؟
پروژه ایران‌رود، اگرچه فوایدی برای کشاورزی و تسهیلات مختلف داشت، اما از نظر اقلیمی، انتقال آب از یک منبع به منبع دیگر می‌تواند مشکلاتی را به همراه داشته باشد. برای مثال، انتقال آب به یک منطقه ممکن است منجر به ایجاد مشکلات زیست‌محیطی در منطقه مبدا شود. به همین دلیل، تغییرات اقلیمی باید با دقت و به حداقل رساندن دستکاری در محیط زیست انجام شود. تجربه دریاچه ارومیه نمونه‌ای است از اینکه چگونه تغییرات در مدیریت منابع آبی می‌تواند منجر به خشکسالی و مشکلات زیست‌محیطی جدی شود.
در خصوص پروژه اتصال دریای خزر به خلیج فارس، چالش‌های زیادی وجود دارد که می‌تواند تبدیل به یک پروژه پیچیده و دشوار شود. این پروژه مانند تخیلات ژول ورنی به نظر می‌رسد، چرا که مشکلات فنی و اقلیمی متعددی بر سر راه آن قرار دارد. به عنوان مثال، فاصله زیاد بین دو دریا و ارتفاعات بالای ۱۰۰۰ متر، انتقال آب را به شدت مشکل می‌کند. علاوه بر این، تأثیرات زیست‌محیطی این پروژه نیز نگرانی‌هایی را به همراه دارد. آیا انتقال آب از یک منبع به دیگری ممکن است اکوسیستم‌ها را تحت تأثیر قرار دهد؟ این نوع تغییرات می‌تواند زیست‌بوم‌ها را تخریب کرده و تنوع زیستی را از بین ببرد که خود منجر به مشکلات بیشتر از جمله بروز بیماری‌های ناشناخته خواهد شد. از این رو، باید حداقل تغییرات در طبیعت انجام شود و از دخل و تصرف‌های بی‌مورد خودداری کرد.
چالش‌های اصلی تغییرات اقلیمی و کمبود آب این است که تنوع زیستی را کاهش می‌دهد. اگر این تنوع زیستی از بین برود، چرخه حیات به هم می‌ریزد و تبعات آن به طور مستقیم بر سلامت و رفاه انسانها تأثیر می‌گذارد. در واقع، کلید حل این مسائل، هم‌زیستی با تغییرات اقلیمی است به جای مقابله با آن. این کار به حداقل رساندن دخالت در طبیعت و سازگاری با شرایط موجود را می‌طلبد. هر گونه دستکاری در طبیعت، حتی در قالب طرح‌هایی مانند انتقال آب، ممکن است مشکلات غیرقابل پیش‌بینی ایجاد کند. به عنوان مثال، انتقال آب به یک دریاچه یا محیط دیگر ممکن است به مشکلاتی در منبع اولیه منجر شود، مانند کمبود منابع آبی در آن ناحیه یا تغییرات غیرقابل کنترل در اکوسیستم. در نهایت، هدف باید این باشد که به تغییرات اقلیمی به شیوه‌ای سازگار و بدون آسیب به طبیعت واکنش نشان داد.
توصیه نهایی شما به عنوان رئیس اقیلم شناسی کشور چیست؟
در نهایت، مهم‌ترین راهکار برای مقابله با بحران‌های اقلیمی، صرفه‌جویی است. همانطور که در دین اسلام نیز به صرفه‌جویی تأکید شده است، بشر امروزی نیز به این نتیجه رسیده است که صرفه‌جویی در مصرف منابع، اصلی‌ترین راه برای حفاظت از کره زمین است. مصرف بهینه از هر چیزی – حتی به اندازه یک دکمه – به معنای حفظ منابع طبیعی است. به عنوان مثال، وقتی که شما یک دکمه اضافی می‌زنید یا یک نخ اضافه مصرف می‌کنید، این به معنای مصرف منابع اضافی از کره زمین است. با کاهش مصرف، می‌توان منابع را برای آینده حفظ کرد و با این کار، اقلیم و سرزمین را برای نسل‌های آینده تأمین نمود. از این رو، باید توجه داشت که مصرف بهینه و صرفه‌جویی در همه امور، نقشی کلیدی در حفظ منابع طبیعی و جلوگیری از تغییرات اقلیمی دارد.
بنابراین، پاشنه آشیل در مواجهه با تغییر اقلیم، اسراف است و راهکار اصلی، صرفه‌جویی و مصرف مسئولانه است. با این رویکرد، می‌توان منابع زمین را حفظ کرد و در عین حال از تأثیرات منفی تغییرات اقلیمی کاسته و شرایط زندگی را برای نسل‌های آینده بهبود بخشید.
خبرنگار؛ عرفان بیوک نژاد
مسئول آوردن عوض اینکه راهکار بده آیه یاس می خواند .